Το ’48 χωρίς φεγγάρι…
76 χρόνια από την ανατίναξη του νταμιού της Τσερκέζας
Γράφει ο Παναγιώτης Μιχ. Κουτσκουδής
Το 1948 ο ελληνικός εμφύλιος μαίνεται στη στεριανή Ελλάδα. Ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας δίνει μια άνιση μάχη απέναντι στον κυβερνητικό στρατό, τις παρακρατικές οργανώσεις που οργιάζουν στην ύπαιθρο και τους Αμερικάνους ιμπεριαλιστές που πήραν τη σκυτάλη από τους Εγγλέζους. Στη Λέσβο η κατάσταση καθημερινά πλέον επιδεινώνεται. Δεν είναι μόνον οι ανθρώπινες απώλειες που, όπως είναι φυσικό, κλονίζουν το ηθικό των ανδρών, αφού τώρα πια είναι αδύνατο να αναπληρωθούν, αλλά και το φοβερό μαρτύριο της πείνας που είναι αβάσταχτη. Η τρομοκρατία βασιλεύει.Για να λυθεί το πρόβλημα της τροφής, αποφασίζεται ο χωρισμός του ενιαίου αντάρτικου τμήματος σε μικρότερες μονάδες. Αντιμετωπίζεται έτσι κάπως το επισιτιστικό ζήτημα, όμως ο διαχωρισμός αυτός έχει άλλες συνέπειες. Μειώνεται σημαντικά η μαχητική ικανότητα του ΔΣΛ, εξοντώνονται ευκολότερα οι διάσπαρτες μικροομάδες, διευκολύνονται οι λιποταξίες.
Ολόκληρο το 1948 περνά μέσα σε αφάνταστες δυσκολίες.Οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του κυβερνητικού στρατού είναι καθημερινές. Έχει δοθεί ρητή εντολή να τελειώνουν πια με το αντάρτικο της Λέσβου. Τον Ιούνη του 1948 λαμβάνει χώρα μια τέτοια μεγάλη εκκαθαριστική επιχείρηση των αποσπασμάτων στο Λεπέτυμνο. Στις 14 του μήνα οι αντάρτες με μια αιφνιδιαστική κίνηση αντιπερισπασμού προχωρούν στον πολυβολισμό του Σταθμού Χωροφυλακής της Αγίας Παρασκευής, που είχε σαν αποτέλεσμα την ανακοπή της εκκαθαριστικής επιχείρησης στο λημέρι Κατζέλι του Λεπέτυμνου.Όμως, το καλοκαίρι του 1948 το αντάρτικο τμήμα της Αγιάσου αποδυναμώνεται από τα συνεχή χτυπήματα.
Κι έρχεται η τελευταία μέρα του χρόνου (παραμονή Πρωτοχρονιάς του 1949) που επιφυλάσσει ένα συντριπτικό πλήγμα στο ΔΣΛ, στην είδηση του οποίου συγκλονίζεται ολόκληρο το νησί. Δεκατρείς αντάρτες, εξουθενωμένοι από τη βασανιστική πείνα, πηγαίνουν για τροφοδοσία σ’ ένα ντάμι στη θέση «Μ’λέλια» στον κάμπο του Ίππειους, καλεσμένοι από την ιδιοκτήτριά του, Ζουλφιέ Χανούμ ή Ελένη Ιορδάνογλου, γνωστή σ’ όλους σαν Τσερκέζα. Η Τσερκέζα, που παρίστανε τόσον καιρό το φίλο και τροφοδότη τους, τους είχε στήσει σατανική παγίδα. Σε συνεννόηση με το Διοικητή Χωροφυλακής Μυτιλήνης Σκούρτη, είχε υπονομεύσει ολόκληρο το σπίτι της με δυναμίτη και λίγο πριν τα μεσάνυχτα βρίσκει την ευκαιρία, βγαίνει από το δωμάτιο που δειπνούσαν, πάει στο μέρος όπου είχε κρυμμένο το φιτίλι και το ανάβει με το τσιγάρο της. Σε λίγες στιγμές ολόκληρο το σπίτι τινάζεται στον αέρα μέσα σ’ ένα τρομερό μπουμπουνητό που σκίζει τη σιγαλιά της νύχτας και σκορπά το θάνατο. Έξι αντάρτες μένουν στον τόπο: Βασίλης Παπαδέλης ή Χάρος και Σταύρος Καζάκος από την Πηγή, Θανάσης Στεφάνου από την Κώμη, Βασίλης Καλαντζής, Κώστας Πηγάσης και Στρατής Τσουκαρέλης από την Αγιάσο. Οι υπόλοιποι εφτά (Νίκος Αρβανίτης, Κώστας Διαμαντής, Δημήτρης Δεδίτσης, Θρασύβουλος Μπούσδος, Λευτέρης Παπαθανασίου, Κυριάκος Πασχαλιάς και Γιάννης Τσουλέλης) τη γλυτώνουν και καταφέρνουν τραυματισμένοι να γυρίσουν στο λημέρι τους. Μ’ αυτό το τραγικό συμβάν αρχίζει το 1949…
Αυτόπτης μάρτυς του στυγερού αυτού εγκλήματος ο αείμνηστος Θρασύβουλος Μπούσδος (1922-2018), μαχητής του Δημοκρατικού Στρατού Λέσβου, ένας από τους επιζώντες της ανατίναξης του νταμιού της Τσερκέζας και ο μοναδικός επιζών της μάχης στα «Άντρια» Αγιάσου, που σήμανε ουσιαστικά τη λήξη του αντάρτικου αγώνα στο νησί μας. Παραθέτουμε απόσπασμα από τη συνέντευξη που του πήρα το Σάββατο 26/3/2005 στα γραφεία της ΠΕΑΕΑ Λέσβου, το οποίο αφορά στην ανατίναξη του νταμιού της Τσερκέζας.
«(…) Μια μέρα ήρθε ο Πασχαλιάς και κάθισε μαζί μας είκοσι – τριάντα μέρες. Ένα πρωί μας πήρε και μας κατέβασε στον κάμπο του Ίππειους λέγοντας ότι θα μας πάει σ’ ένα μέρος όπου θα εξασφαλίζαμε πολλά και καλά πράγματα. Μας πήγε στο ντάμι της Τσερκέζας, που μας έδωσε τορβάδες σύκα, τυριά, κ.ά. Όταν φεύγαμε βγήκε μ’ ένα κλαδί και έσβηνε τα ίχνη μας στο χώμα, για να δείξει ότι ήθελε να μην προδοθεί η επίσκεψή μας στο ντάμι της. Πήγαμε και δεύτερη και τρίτη φορά. Τίποτα το ύποπτο. Μας είπε να την επισκεφθούμε την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και ζήτησε να έχουμε μαζί μας και τον Πέτρο Μπούρα.
Ξαναπήγαμε μια μέρα με τον Παναγιώτη Κλειώτη, τον γηραιότερο αντάρτη, για να τη γνωρίσει. Και όταν γυρίσαμε στα καλύβια μας και ρωτήσαμε τον Κλειώτη ποια ήταν η γνώμη του για την Τσερκέζα, αυτός απάντησε: «Αυτή μπλέκει ένα σκούφο για να βάλει ολωνών μας τα κεφάλια μέσα». Οι καπετάνιοι μας γέλασαν και δεν έδωσαν σημασία στην προειδοποίηση του Κλειώτη.
Έτσι, πήγαμε στο ραντεβού μας. Είχαμε ένα δικό μας άνθρωπο από τα Κεραμειά που τις τρεις προηγούμενες μέρες παρακολουθούσε την Τσερκέζα. Λίγο πριν φτάσουμε στο ντάμι, μάς συνάντησε και μας είπε ότι όλα πάνε μια χαρά. Εμείς, παρόλα αυτά, ερευνήσαμε τη γύρω περιοχή σε μεγάλη ακτίνα, αλλά δεν διαπιστώσαμε τίποτα το ύποπτο. Όταν φτάσαμε, βάλαμε σκοπό τον έμπειρο Βασίλη Καλατζή, που είχε πολεμήσει στη Μέση Ανατολή. Οι υπόλοιποι μπήκαμε μέσα και στρωθήκαμε γύρω απ’ το τραπέζι. Φάγαμε καλά και στις δώδεκα παρά πέντε σηκώθηκε ο Πασχαλιάς, έκοψε και μοίρασε τη βασιλόπιτα. Ήμασταν έτοιμοι να φύγουμε, όταν ξαφνικά η Τσερκέζα είπε ότι ξέχασε να φέρει στο τραπέζι τα φοινίκια και πήγε στο μύλο για να τα πάρει. Εκεί άναψε το φιτίλι. Ο Καλατζής από τη μυρουδιά του μπαρουτιού πήρε χαμπάρι και (αντί να φύγει και να γλιτώσει το κεφάλι του) μπήκε μέσα να μας ειδοποιήσει. Ήταν όμως πολύ αργά. Μ’ ένα φοβερό μπουμπουνητό ο πύργος τινάχτηκε στον αέρα.
Εγώ δεν έπαθα τίποτα σημαντικό. Δεν μπορούσα όμως να καταλάβω τι συνέβη. Γιατί δεν είχαμε ακούσει να έχει γίνει παρόμοιο σαμποτάζ στη στεριανή Ελλάδα. Τραβάω το πιστόλι μου και ρίχνω μία περιμένοντας απάντηση. Τίποτα. Αναρωτιόμουν από πού μας ρίξανε. Υπέθεσα ότι μας εντόπισαν και μας έριξαν όλμο. Λίγο πιο έξω από τα ερείπια του πύργου βλέπω καθήμενο τον Πασχαλιά. Είχε συνέλθει και είχε βγει έξω πριν από μένα. Μετά είδα κάποιον άλλο να βγαίνει από τα ερείπια κρατώντας μια λάμπα. Λέω στον Κυριάκο ότι έτσι δίνουμε στόχο κι αν μας έχουν κυκλώσει θα μας ξεκάνουν όλους. Πράγματι ο σύντροφος έσβησε τη λάμπα. Πήδησα μέσα στα συντρίμμια και πήρα το οπλοπολυβόλο που θυμόμουν πού το είχαμε αφήσει.
Ένας – ένας μαζευτήκαμε όσοι σωθήκαμε και τραβήξαμε για το λημέρι μας, εκτός από τον Κώστα Διαμαντή που ήρθε και μας βρήκε αργότερα. Γυρίζοντας συναντήσαμε τον Παναγιώτη Καρετέλη που τον είχαμε αφήσει σκοπό στα αμπριά μας. Δεν τον πήραμε μαζί μας γιατί είχε τραύμα διαμπερές από το μπλόκο των Γερμανών στην Αγιάσο στις 28 Μάρτη του 1944. Οι τσοπάνοι της περιοχής μάς έφεραν φάρμακα και μας περιποιήθηκαν. Κατά τις 9 με 9.30 το πρωί της Πρωτοχρονιάς έφτασε στο λημέρι μας και ο Διαμαντής. Είπε ότι έμεινε αναίσθητος κι όταν πια συνήλθε είχαμε ήδη φύγει οι υπόλοιποι. Απόφυγε κάποιους μάυδες έξω από τα Κεραμειά και ήρθε στα αμπριά μας. Από κει πήραν τους καπεταναίους και τους πήγαν για να τους γιατρέψουν στο Μανταμάδο. (…)»
Σημ.: Ο τίτλος του σημειώματος είναι δανεισμένος από το ομότιτλο βιβλίο του Μιχάλη Λιαρούτσου, που κυκλοφόρησε το 1986 από τη ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ και βραβεύτηκε το 1988 από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών με το βραβείο Μενέλαου Λουντέμη.
Πηγές:
Βασίλη Καλογερά – Παναγιώτη Κουτσκουδή. Δημοκρατικός Στρατός Λέσβου. Συνοπτική ιστορία – Μαρτυρολόγιο – Τόποι μαρτυρίου. Έκδοση της λεσβιακής εφημερίδας «Νέο Εμπρός». Α΄ έκδοση Αθήνα 2002, Β΄ έκδοση Μυτιλήνη 2013.
Παναγιώτη Μιχ. Κουτσκουδή. ΣΥΝΑΞΑΡΙΑ. ΒΙΟΙ ΛΕΣΒΙΩΝ ΛΑΪΚΩΝ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ. Αυτοέκδοση. Αθήνα 2018.
Στις φωτογραφίες:
- Βασίλης Παπαδέλης ή Χάρος (1903-1948), από την Πηγή.
- Σταύρος Καζάκος (; - 1948), από την Πηγή.
- Θανάσης Στεφάνου (1913-1948), από την Κώμη.
- Βασίλης Καλαντζής (1922-1948), από την Αγιάσο.
- Κώστας Πηγάσης ή Καμπούρης (1891-1948), από την Αγιάσο.
- Στρατής Τσουκαρέλης (1923-1948), από την Αγιάσο.
- Θρασύβουλος Μπούσδος (1922-2018), από την Κώμη.
