Γιάννης Καλπούζος: «Άμα δε φέγγουν οι πολλοί, είναι καταδικασμένοι να ζουν στο σκοτάδι που τους ετοιμάζουν οι λίγοι»

«Όλοι μπορούμε να κατακτήσουμε τη σοφία και την εσωτερική καλλιέργεια.»

«Το μεγάλο σχολείο είναι το σπίτι.»

Με αφορμή το μυθιστόρημα Σέρρα – Η ψυχή του Πόντου, που κυκλοφόρησε πρόσφατα και συγκαταλέγεται ήδη ανάμεσα στα best seller της ελληνικής πεζογραφίας, η δημοσιογράφος-συγγραφέας Ράνια Μπουμπουρή συζήτησε με τον συγγραφέα Γιάννη Καλπούζο για το νέο του αυτό βιβλίο, την έρευνα των ιστορικών στοιχείων που προηγήθηκε για τη ζωή στον Πόντο του χθες, καθώς και για τη ζωή στην Ελλάδα του σήμερα.

Συνέντευξη του Γιάννη Καλπούζου στη Ράνια Μπουμπουρή

Πόσον καιρό σάς πήρε η έρευνα των ιστορικών στοιχείων για να γράψετε το μυθιστόρημα Σέρρα – Η ψυχή του Πόντου;

Ξεκίνησα το 2012 να συλλέγω περιστασιακά μαρτυρίες από πρόσφυγες Ποντίους στο χωριό Βίγλα της Άρτας. Είχαν καταλήξει εκεί το 1959, ερχόμενοι από τη Σοβιετική Ένωση. Στη συνέχεια, κι αφού είχα αποφασίσει να προχωρήσω στη συγγραφή του Σέρρα, χρειάστηκα δύο χρόνια, από το 2014, με δέκα, δεκαπέντε, έως και δεκαοχτώ ώρες δουλειάς την ημέρα.

Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες δυσκολίες που συναντήσατε στο εγχείρημά σας αυτό;

Οι μεγαλύτερες δυσκολίες ως προς την έρευνα είχαν να κάνουν με τη συλλογή στοιχείων για την καθημερινή ζωή στον Πόντο και στα λοιπά μέρη όπου κινούνται οι ήρωές μου. Επίσης, η ανίχνευση της «άλλης πλευράς». Πώς, δηλαδή, αντιμετώπισαν οι μουσουλμάνοι του Πόντου τα γεγονότα, αλλά και τι υπέστησαν οι ίδιοι κατά την προέλαση των τσαρικών στρατευμάτων στον Ανατολικό Πόντο και μέχρι την Τρίπολη.

Οι περιγραφές σας από τις διαδρομές στις γειτονιές και στις πλατείες της Τραπεζούντας, της Ορντού και του Σουχούμ είναι πολύ γλαφυρές. Έχετε ταξιδέψει σε αυτά τα μέρη;

Ταξίδεψα μια φορά και για λίγες μέρες στον Πόντο και στο Σουχούμ. «Ξεναγός» μου ήταν η επίπονη και επίμονη έρευνα, η οποία είχε προηγηθεί, και χάρτες της εποχής κατά την οποία διαδραματίζεται το Σέρρα, καθώς άλλαξαν πάρα πολλά από τότε. Αναφέρω μόνο ένα παράδειγμα: στην Αμπχαζία, το χωριό Μιχαήλοβκα ή Κούμα (αργότερα Shroma) σήμερα δεν υπάρχει στον χάρτη. Καταστράφηκε εξ ολοκλήρου κατά τον πόλεμο 1992-93 με τη Γεωργία.

Η εξιστόρησή σας αρχίζει από το 1915, κι έτσι ως αναγνώστες ζούμε και το δράμα των Αρμενίων. Σήμερα, εκατό χρόνια μετά, παρακολουθούμε και πάλι την αγωνία δεκάδων χιλιάδων προσφύγων να ξεφύγουν από τον θάνατο. Θα τελειώσει, άραγε, ποτέ η μανία του ανθρώπου να εξοντώσει τον συνάνθρωπο;

Το Σέρρα, μεταξύ άλλων, ασχολείται και με αυτό το μέγα θέμα. Το προσεγγίζει από τη μεριά του αγριμιού, του θηρίου που κρύβει μέσα του ο άνθρωπος. Ένα θηρίο το οποίο διψά για εξουσία, χρήμα και σάρκα. Θέτει, μάλιστα, καίριους προβληματισμούς. Ας παραθέσουμε έναν χαρακτηριστικό διάλογο:

«Έχεις δίκιο, αγαπητέ Φεϊζέλ. Πάντως, για την εξόντωση των φυλών δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε και τον εθνικισμό. Στο όνομα της φυλετικής καθαρότητας ενός λαού χύνονται ποτάμια αίματος».

«Εγώ λαλώ πρόσχημα τον εθνικισμό. Δε χύνονταν ωκεανοί αίματος και προτού φανούν τα έθνη και τα κράτη; Άρα τι φταίει; Φταίει το θηρίο που κρύβει μέσα του ο άνθρωπος και διψά για εξουσία, χρήμα και σάρκα. Πολεμιέται αυτό το θηρίο; Δεν ξεύρω. Να ελπίσουμε ότι κάποτε όλοι θα μορφωθούν και θα βάνουν μόνο τους άξιους να τους εκπροσωπούν. Όμως κι ο μορφωμένος μετατρέπεται σε θηρίο με τον τρόπο του. Θέλει υποτακτικούς να τον υπηρετούν ή ακονίζει τη μόρφωσή του με στόχο τον πλουτισμό. Μήτε χάνεται το σαράκι να προσδοκά να κυριαρχήσει στους άλλους. Κι όπως καθένας γεννιέται με άγραφο τον νου, δεν προλαβαίνει ή δεν πασχίζει να κατακτήσει τη σοφία που χρειάζεται για να ημερέψει το θηρίο του. Αλλά σκέφτομαι και μια κοινωνία ολόκληρη από σοφούς. Θαρρείς ότι δε θα προκύψουν λόγοι να τρώγονται μεταξύ τους; Ποιος είναι ο σοφότερος, ποιος θα κάμει τον εργάτη και ποιος τον δάσκαλο, τη βαριά ή την εύκολη δουλειά. Γεννιέται κι ο φύσει παρασάνταλος και τ’ ανακατεύει όλα».

Η πρόταση του Σέρρα ως προς το εν λόγω ζήτημα είναι η εσωτερική καλλιέργεια. Η καλλιέργεια της ψυχής και του πνεύματος, πέρα από τη γνώση και τη μόρφωση σε επαγγελματικό επίπεδο. Μόνο έτσι πιστεύω ότι θα περιοριστεί η μανία του ανθρώπου να εξοντώσει τον συνάνθρωπο, όπως λέτε. Γιατί, καθώς αναφέρεται και στο μυθιστόρημα: Άμα δε φέγγουν οι πολλοί, είναι καταδικασμένοι να ζουν στο σκοτάδι που τους ετοιμάζουν οι λίγοι.

Ο ήρωας του μυθιστορήματός σας, Γαληνός Φιλονίδης, αναγκάστηκε να χτίσει πολλές φορές τη ζωή του ξανά από την αρχή. Τι ήταν αυτό που τον βοήθησε να σταθεί όρθιος μέσα σε τόσο αντίξοες, συχνά και απάνθρωπες, συνθήκες; 

Η αγάπη για την οικογένεια και τον τόπο του, η πίστη στον Θεό και στον άνθρωπο και πάνω απ’ όλα η σοφία που απέκτησε μέσα από την ίδια τη ζωή· είτε λαϊκή σοφία, είτε σοφία μέσα από τον στοχασμό, την παρατήρηση, την ανάλυση και τη μελέτη. Διδάχτηκε από την ίδια τη διαδρομή του, τα λάθη και τα παθήματά του. Κι αυτό είναι ένα από τα μηνύματα του Σέρρα, μια και η πορεία των ηρώων του αναδείχνει έναν δρόμο προς την αυτογνωσία και τη γνώση του κόσμου. Ο Γαληνός δεν είναι υπεράνθρωπος. Συγκεντρώνει πάνω του όσα πέρασε πλήθος Ποντίων. Κατ’ επέκταση, όλοι μας μπορούμε να οδηγηθούμε στην κατάκτηση της σοφίας και της εσωτερικής καλλιέργειας, αρκεί να στρέψουμε προς αυτή την κατεύθυνση την προσοχή μας και να αλλάξουμε πρότυπα ζωής.

Έχετε γνωρίσει ανθρώπους με το ήθος και το ψυχικό σθένος του πρωταγωνιστή σας; Με τη «γαλήνη» και τη «φιλότητά» του, όπως υποδηλώνει και το όνομά του;

Ευτύχησα να γνωρίσω τέτοιους ανθρώπους, οι οποίοι λειτουργούσαν ως κεντρομόλος δύναμη στην ενότητα, στη συνύπαρξη, στην άμβλυνση των αντιθέσεων, στο μπόλιασμα των διαφορετικών πολιτισμικών εκφάνσεων, στη φιλία, στη στοργή, στην αρμονία. Άνθρωποι οι οποίοι είχαν κατακτήσει περισσότερο τη λαϊκή σοφία και λιγότερο την ευρεία γνώση. Αγαθές ψυχές στα ορεινά της Άρτας και σε άλλους τόπους. Ένας φίλος μου, που δυστυχώς δε ζει πια, ο Κώστας Χατζάρας από τον Εμπεσό της Αιτωλοακαρνανίας ήταν ένας τέτοιος άνθρωπος. Δεν είχε τελειώσει ούτε το Δημοτικό, όμως κατάφερε να κατακτήσει τις υψηλές κορυφές του στοχασμού, της πραότητας και της ανθρωπιάς.

«Μια φράση ενός βιβλίου, μια εμπειρία και πόσο μάλλον ένας άνθρωπος ενδέχεται να επηρεάσουν τη ζωή κάποιου και να της αλλάξουν ρότα», γράφετε. Υπάρχει κάποια φράση, κάποια εμπειρία ή ένας άνθρωπος που άλλαξαν ρότα στη δική σας ζωή;

Πάρα πολλές φράσεις και πολλοί άνθρωποι επηρέασαν τη ζωή μου. Είχα το χάρισμα να ακούω και να μηρυκάζω ό,τι έπεφτε στην αντίληψή μου. Όμως η ζωή είναι πολύπλευρη και πολυσχιδής, και δεν μπορεί μόνο μια φράση να αλλάξει το σύνολο της πορείας σου. Βεβαίως, ως προς την επιμέρους αλλαγή ρότας, η οποία στη συνέχεια και ανάλογα με τη δουλειά, την άσκηση, τη μαθητεία και τη φροντίδα σου ενδέχεται να αποδειχτεί καθοριστική, θα έλεγα ότι με σημάδεψε μια σκηνή από το βιβλίο του Γιλμάζ Γκιουνέι Σάλπα ο βρωμιάρης. Ο μυθιστορηματικός του ήρωας ντρεπόταν να φωνάξει για να πουλήσει την πραμάτεια του, ώσπου τα κατάφερε με τη βοήθεια ενός φίλου του, ο οποίος τον παρότρυνε να φωνάζει στην παραλία, ωσάν προπόνηση. Αυτή η σκηνή, σε συνδυασμό με την παροιμία: «Άμα δε φωνάξεις πως υπάρχεις, οι άλλοι σε θάφτουν ζωντανό», έφερε μια βασική αλλαγή ρότας στη ζωή μου.

«Στη σχέση γονιού και παιδιού, ο ρόλος του δικαστή ανήκει αναμφίβολα στο παιδί», γράφετε σε κάποιο άλλο σημείο. Τι θα βοηθήσει το παιδί να αναπτύξει το κριτικό του πνεύμα, όχι μόνο απέναντι στη γονική αντίληψη και στάση ζωής, αλλά γενικότερα; Η εκπαίδευση σήμερα βοηθά τα παιδιά σε αυτή την κατεύθυνση;

Πρώτα απ’ όλα πρέπει να κατανοήσουν οι γονείς τις ευθύνες τους. Κανένα παιδί δε γεννήθηκε επειδή το επέλεξε το ίδιο. Αποφάσισαν οι γονείς κι εξ αυτού οφείλουν να αφιερώνουν χρόνο στα παιδιά τους, να κουβεντιάζουν επί όλων των θεμάτων, να καλλιεργήσουν πνεύμα συνεργασίας και αμοιβαίας εμπιστοσύνης. Εάν συμβούν αυτά, από πολύ μικρή ηλικία, θα αποκτήσουν και τα παιδιά κριτική σκέψη, η οποία θα βελτιωθεί στη συνέχεια στο σχολείο. Όλα ξεκινούν από το σπίτι, την οικογένεια. Βεβαίως, το εκπαιδευτικό σύστημα πάσχει σε πολλά και κυρίως στο γεγονός ότι είναι εστιασμένο στις εισαγωγικές εξετάσεις στο πανεπιστήμιο. Απουσιάζει, κοντολογίς, η γενική παιδεία. Όμως, επιμένω, το μεγάλο σχολείο είναι το σπίτι. Τα παιδιά μαθαίνουν από αυτό που κάνεις και από αυτό που δεν κάνεις.

Το ιστορικό μυθιστόρημα είναι ένα ιδιαίτερα απαιτητικό είδος, που το χειρίζεστε με άνεση και δεξιοτεχνία. Ποιο είναι το μυστικό της επιτυχίας σας;

Μπορεί το ταλέντο στο ζύμωμα της γλώσσας, μπορεί η κοπιώδης δουλειά που κάνω ώστε να υπάρχει ακριβές ιστορικό και ανθρωπολογικό υπόστρωμα στην εκάστοτε μυθοπλασία μου, μπορεί το απρόσμενο, οι εναλλαγές στην εξέλιξη της πορείας των ηρώων, η φαντασία, το κτίσιμο στέρεων χαρακτήρων μέσα από στιγμιότυπα και η δομή κάθε βιβλίου που διαφοροποιείται από τα προηγούμενα. Ωστόσο, συνταγή επιτυχίας δεν υπάρχει, ούτε εδραιωμένη θέση στα λογοτεχνικά πράγματα. Κάθε βιβλίο θα κρίνεται και θα διαγωνίζεται στον λογισμό και στην ψυχή των αναγνωστών. Ίσως αυτό το τελευταίο και να είναι το μυστικό. Να μην εφησυχάζεις και να πασχίζεις κάθε φορά να γράψεις το καλύτερό σου βιβλίο.

«Κι όταν λες δε συμμετέχω, είναι παρούσα η απουσία σου. Ανεξαρτήτως εάν θ’ αποβεί σε καλό ή σε κακό», γράφετε και πάλι στο Σέρρα. Συμμετέχει σήμερα ο Έλληνας πολίτης στα κοινά; Πώς θα σχολιάζατε την πολιτική επικαιρότητα;

Η συμμετοχή δεν έχει να κάνει μόνο με τα κοινά. Συμμετέχεις και στην παρέα, στην οικογένεια, στον τρόπο με τον οποίο οδηγείς, στη συμπεριφορά σου απέναντι στον γείτονα ή στη δουλειά σου, παντού. Επίσης, η συμμετοχή δεν προϋποθέτει πάντα τη φυσική σου παρουσία. Γράφοντας, για παράδειγμα, ένα βιβλίο ή ανεβάζοντας μια θεατρική παράσταση συμμετέχεις στα κοινά και στην πολιτική πραγματικότητα, εφόσον βεβαίως δεν περιορίζει κανείς την «πολιτική» στα κομματικά δρώμενα. Ύψιστη πολιτική είναι και η ποίηση, την οποία κάποιος κομματικός-πολιτικός την ονόμασε παλιότερα: λαπά. «Οι ποιητές είναι λαπάδες» είχε πει και ουδείς εκ των ομοίων του τον έψεξε. Λαπάς ο Σολωμός, ο Μαβίλης, ο Ελύτης, ο Γκάτσος, ο Σεφέρης; Το «κοινό καλό» ξεκινά από την ατομική μας θεώρηση του κόσμου και τη σχέση μας με το κοινωνικό σύνολο σε καθημερινό επίπεδο. Το «ατομικό καλό» μπορεί να επηρεάσει το γενικό. Όσον αφορά την πολιτική επικαιρότητα με τη στενή έννοια του όρου, είναι καθρέφτης της κοινωνίας μας.

Το ιδιαίτερα επιτυχημένο μυθιστόρημά σας Ιμαρέτ κυκλοφόρησε πρόσφατα διασκευασμένο από εσάς για το νεανικό-εφηβικό κοινό [Α’ μέρος: «Οι δυο φίλοι και ο παππούς Ισμαήλ», Β’ μέρος: «Φάρσες, πόλεμος και όνειρα», Εκδόσεις Ψυχογιός]. Με ποιο σκεπτικό δουλέψατε τη διασκευή και ποια είναι μέχρι στιγμής η ανταπόκριση του αναγνωστικού κοινού;

Ήθελα να επικοινωνήσω με το πλέον ελπιδοφόρο τμήμα της ελληνικής κοινωνίας, τα παιδιά και τους εφήβους. Προσαρμόστηκε η γλώσσα, ώστε να είναι κατανοητή σε παιδιά άνω των δέκα ετών και εφήβους, και ορισμένες σκηνές που θα μπορούσε να θεωρηθούν προκλητικές από το ισχύον εκπαιδευτικό σύστημα, ενώ αφαιρέθηκαν και οι λιγοστές αθυροστομίες που εμπεριείχε η έκδοση για ενήλικες. Κι ο λόγος, για να μπορώ να επισκέπτομαι τα σχολεία. Βεβαίως προσφέρεται να το διαβάσουν και αναγνώστες κάθε ηλικίας, μια και αντιμετωπίζω τα παιδιά με τη σοβαρότητα που τους πρέπει. Να συμπληρώσω ότι η έκδοση είναι εικονογραφημένη από τον εξαιρετικό σκηνογράφο Αντώνη Χαλκιά. Όσον αφορά την ανταπόκριση, τα Ιμαρετάκια, όπως τα ονομάζω, δεν έχουν ακόμη βρει τον δρόμο που τους αξίζει. Ωστόσο, βρίσκονται σε καλή πορεία και πιστεύω ότι θα κρατήσουν μέσα στο διάβα του χρόνου.

Υπάρχει κάποια φράση ενός αναγνώστη για τη δουλειά σας, η οποία θα σας μείνει αξέχαστη;

Είναι πολλές, συγκινητικές και ένθερμες οι τοποθετήσεις των αναγνωστών. Θα παραθέσω τρεις φράσεις: «Ό,τι αγαπάς είναι δικό μας»· τη δεύτερη, που τη λένε στην Ήπειρο: «Ο δικός μας Γιάννης»· και αυτή που μου έγραψε τελευταίως μια αναγνώστρια «Θε μου, να ’στε γερός να μας μεταλαβαίνετε με τα έργα σας!».

Σας ευχαριστούμε θερμά κι ευχόμαστε το μυθιστόρημα Σέρρα – Η ψυχή του Πόντου ν’ αγγίξει την ψυχή του ελληνισμού όπου γης!

- - -

Ο Γιάννης Καλπούζος γεννήθηκε στο χωριό Μελάτες της Άρτας το 1960. Έχει γράψει ποιητικές συλλογές, στίχους σε 70 τραγούδια, διηγήματα και μυθιστορήματα. Με την ποιητική συλλογή Έρωτας νυν και αεί ήταν υποψήφιος στη βραχεία λίστα για το Κρατικό Βραβείο Ποίησης 2008, ενώ το 2009 τιμήθηκε με το Βραβείο Αναγνωστών του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου για το μυθιστόρημά του Ιμαρέτ.

Βρείτε το μυθιστόρημα Σέρρα – Η ψυχή του Πόντου εδώ