Το Πάσχα στη ζωγραφική του Θεόφιλου Χατζημιχαήλ

Ο Θεόφιλος Χατζημιχαήλ ή Θεόφιλος Κεφαλάς (1870 – 24 Μαρτίου 1934), γνωστός απλά ως Θεόφιλος, ήταν Έλληνας λαϊκός ζωγράφος της νεοελληνικής τέχνης. Κυρίαρχο στοιχείο του έργου του είναι η ελληνικότητα και η εικονογράφηση της ελληνικής λαϊκής παράδοσης και ιστορίας.

Ο Θεόφιλος, ο εξαιρετικός λαϊκός ζωγράφος, απαθανάτισε θρύλους και παραδόσεις, καθώς και καθημερινές στιγμές από την ελληνική πραγματικότητα με το μοναδικό προσωπικό του ύφος, που καθιστά τα έργα του αναγνωρίσιμα της ελληνικής ζωγραφικής.

Αυτοδίδακτος καλλιτέχνης, αναγνωρίστηκε ως ο σπουδαιότερος λαϊκός καλλιτέχνης της Ελλάδας – ωστόσο, το ταλέντο του έλαβε αναγνώριση μόνο μετά θάνατον. Γεννήθηκε στη Βαρειά της Λέσβου μεταξύ 1867 και 1870, σε μια φτωχή οικογένεια. Το ενδιαφέρον του για τη ζωγραφική εκδηλώθηκε από νωρίς, ενώ η σχολική του απόδοση ήταν περιορισμένη.

Τα βιογραφικά του στοιχεία είναι σκόρπια και ασαφή. Σύμφωνα με μαρτυρίες, έφυγε από τη Λέσβο στα 18 του χρόνια, πέρασε χρόνια στη Σμύρνη και αργότερα μετακόμισε στην Αθήνα, όπου προσπάθησε να καταταγεί στον στρατό κατά τον ατυχή πόλεμο του 1897, χωρίς επιτυχία.

Αργότερα εγκαταστάθηκε στη Μαγνησία, όπου έζησε για 30 χρόνια και δημιούργησε πλήθος έργων. Ζωγράφιζε σε καφενεία, ταβέρνες, εκκλησίες (όπως στην Αγία Μαρίνα στις Μηλιές) και σε σπίτια, ελαιοτριβεία και μύλους. Στον Βόλο, διακόσμησε επιγραφές σε προσφυγικά σπίτια. Δυστυχώς, πολλά από τα έργα του καταστράφηκαν από σεισμούς, πυρκαγιές ή αμέλεια.

Οι τρεις καλλιτεχνικές περίοδοι του Θεόφιλου

1. Περίοδος Θεσσαλίας: Τα έργα του είναι σφιγμένα, με έμφαση στο σχέδιο και περιορισμένη χρωματική παλέτα.
2. Περίοδος επιστροφής στη Μυτιλήνη: Εμφανίζεται χρωματική ευφορία, με πλούσιους τόνους και λιγότερη εμμονή στο σχέδιο.
3. Τελική περίοδος (συνάντηση με τον Teriade): Τα χρώματα γίνονται πιο ζωηρά και εκφραστικά, με ισχυρή χρωματική έκφραση.

Ο Γιάννης Τσαρούχης ανέφερε:

«Τα έργα του Θεόφιλου έχουν μιαν απίστευτη ποιότητα, μια δυνατή συνείδηση των κανόνων της τέχνης, με ανατολίτικη και βυζαντινή σημασία.»

Κοινωνική δράση και προσωπική ζωή

Ο Θεόφιλος συμμετείχε ενεργά σε λαϊκά θεατρικά δρώμενα, ενσαρκώνοντας ιστορικές προσωπικότητες όπως Μεγαλέξανδρος ή ήρωες της Επανάστασης. Ζούσε σε ακραία φτώχεια, ζωγραφίζοντας συχνά για ένα πιάτο φαγητό. Επίσης, αντιμετώπισε περιφρόνηση λόγω της επιλογής του να φορά φουστανέλα, σε αντίθεση με τον ευρωπαϊκό τρόπο ένδυσης.

Αναγνώριση και κληρονομιά

Το 1927 επέστρεψε στη Λέσβο, όπου γνώρισε τον Στρατή Ελευθεριάδη (Teriade), ο οποίος προώθησε το έργο του. Μετά το θάνατό του (πιθανώς από τροφική δηλητηρίαση), ο Teriade δημοσίευσε άρθρα και οργάνωσε έκθεση στο Παρίσι (1936).

Ο Τάκης Μπαρλάς τον αποκάλεσε «Παπαδιαμάντη της ζωγραφικής», ενώ ο Γιώργος Σεφέρης τον συνέκρινε με τον Μακρυγιάννη. Το 1965 ιδρύθηκε το Μουσείο Θεόφιλου στη Βαρειά, που φιλοξενεί 86 πίνακες.

Ο Οδυσσέας Ελύτης έγραψε:

«Υπήρχε δικαιοσύνη σ’ αυτόν τον κόσμο», αναφερόμενος στην παγκόσμια αναγνώριση του καλλιτέχνη.

Σημαντικό ρόλο στην προβολή του έπαιξε και ο νευρολόγος-ψυχίατρος Άγγελος Κατακουζηνός.