Το Πάσχα και τα έθιμά του (λαογραφία)

Γράφει  ο Παναγιώτης Μιχ. Κουτσκουδής 

Το Πάσχα είναι η μεγάλη γιορτή της άνοιξης και της ορθοδοξίας. Το χριστιανικό Πάσχα κατάγεται από το εβραϊκό κι αυτό με τη σειρά του από την αιγυπτιακή γιορτή Πισάχ, που ήταν η γιορτή της εαρινής ισημερίας. Πισάχ σήμαινε πέρασμα και νογιόταν η διάβαση του ήλιου από τον ισημερινό. Κατά την παραμονή τους στην Αίγυπτο οι Εβραίοι υιοθέτησαν τη γιορτή αυτή κι εξακολούθησαν να τη γιορτάζουν μετά την επιστροφή τους στην Παλαιστίνη, ονομάζοντάς την Πεσάχ. Εννοούσαν όμως τη διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας, που την πέρασαν χάρη στο θαύμα του Μωυσή, «αβρόχοις ποσίν». Αργότερα πάλι εναρμονίστηκε με τη γεωργική τους παραγωγή και γιορταζόταν την εποχή που τα στάχυα είχαν πια ωριμάσει και μπορούσαν να τα προσφέρουν ως «απαρχές», ως πρώτους καρπούς δηλαδή στο βωμό. Ακολουθούσε η χαρμόσυνη περίοδος του καλοκαιριού, η Πεντηκοστή, που γιορταζόταν πενήντα μέρες μετά το Πάσχα.

Οι Χριστιανοί πήραν το Πάσχα από τους Εβραίους αλλά του έδωσαν άλλο περιεχόμενο: την Ανάσταση του Θεανθρώπου. Η Α΄ Οικουμενική Σύνοδος (325 μ.Χ.) όρισε να γιορτάζεται το Πάσχα την πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο της εαρινής ισημερίας. Πρώτον, για να ξεχωρίσει από το Πάσχα των Εβραίων που γιορταζόταν ανήμερα της πανσέληνου και δεύτερο, για να εναρμονιστεί με το ιστορικό γεγονός της ανάστασης που συνέβη μετά το εβραϊκό Πάσχα.

Το Πάσχα αρχίζει ουσιαστικά τρεις βδομάδες πριν τη Μεγάλη Σαρακοστή, δηλαδή με την αρχή του Τριωδίου (την Κυριακή του Τελώνη του Φαρισαίου) και τελειώνει με την Πεντηκοστή, διαρκώντας πάνω από εκατόν είκοσι μέρες. Μέσα στη μακρά αυτή περίοδο συντελείται καταρχήν η προετοιμασία του πιστού για να μπορέσει να παραστεί στο θείο δράμα. Ύστερα έχουμε την Ανάσταση του Λαζάρου που προοιωνίζει θα ’λεγε κανείς την Ανάσταση του Χριστού, δηλαδή τη νίκη του πάνω στο μεγαλύτερο εχθρό της ανθρώπινης ζωής, το θάνατο. Στη χαρμόσυνη περίοδο της Πεντηκοστής που ακολουθεί, κορυφώνεται ο θρίαμβος του Χριστού με την Ανάληψη (την επιστροφή του Χριστού στον Πατέρα) και με την Πεντηκοστή (την αποστολή του Αγίου Πνεύματος στους μαθητές του).

Πασχαλινά έθιμα με παγανιστικές καταβολές

Μέσα στο δογματικό περιεχόμενο της μείζονος περιόδου του χριστιανικού Πάσχα έχουν ενταχθεί ως λαϊκά έθιμα πολλές προχριστιανικές, παγανιστικές λατρευτικές συνήθειες, που συνδέονται με την αναζωογόνηση της βλάστησης και τους κινδύνους που την απειλούν. Τα έθιμα αυτά έχουν χαρακτήρα αφενός γονιμικό (προσπαθούν με μαγικό τρόπο να ενισχύσουν τη γονιμότητα της γης και να εξασφαλίσουν την καλή σοδειά) και αφετέρου αποτρεπτικό (προσπαθούν με μαγικό τρόπο να διώξουν τους κινδύνους που απειλούν τη βλάστηση αυτή την εποχή). Ας ρίξουμε μια ματιά σ’ αυτά τα λαϊκά έθιμα που ενσωματώθηκαν στη μείζονα περίοδο του χριστιανικού Πάσχα.

Οι δυο γιορτές των νεκρών, τα λεγόμενα Ψυχοσάββατα, είναι το Σάββατο των Απόκρεω στην αρχή της περιόδου και το Σάββατο της Πεντηκοστής, του Ρουσαλιού το Σάββατο, όπως το λέει ο λαός μας. Τα μεγάλα Ψυχοσάββατα ανήκουν – όπως σημειώσαμε και προηγούμενα - στα έθιμα της γονιμότητας, γιατί οι νεκροί θεωρούνται οι πρώτοι δαίμονες της βλάστησης, αφού απ’ αυτούς πιστεύεται ότι εξαρτάται η καλή σοδειά.

Το κάψιμο του Ιούδα, μολονότι συνδέθηκε με το συγκεκριμένο πρόσωπο της εκκλησιαστικής ιστορίας, είναι έθιμο προχριστιανικό, με χαρακτήρα αποτρεπτικό ή καθαρτικό: έκαιγαν το δαίμονα του κακού. Τον ίδιο χαρακτήρα έχουν και διάφορα κατά τόπους έθιμα, όπως οι φωτιές που ανάβουν το Πάσχα, για να ξορκίσουν το χαλάζι κ.ά.

Ένα από τα πιο διαδεδομένα έθιμα του Πάσχα είναι το βάψιμο των αβγών τη Μεγάλη Πέμπτη. Το αβγό συμβολίζει τον τάφο του Χριστού που ήταν ερμητικά κλειστός – όπως το περίβλημα του αβγού -, αλλά έκρυβε μέσα του τη “Ζωή”, αφού από αυτόν βγήκε ο Χριστός και αναστήθηκε!

Πώς ακριβώς όμως, καταλήγουμε στην επιλογή του κόκκινου χρώματος, δεν είναι ξεκάθαρο. Οι εξηγήσεις που υπάρχουν, είναι πολλές. Μία από τις πιο αποδεκτές είναι πως το κόκκινο συμβολίζει το αίμα και τη θυσία του Ιησού. Οι άλλες ερμηνείες, έχουν πρωταγωνίστριές τους τρεις γυναίκες: Την Παναγία, τη Μαγδαληνή και μία δύσπιστη ανώνυμη γυναίκα. Μία εξήγηση που δίνεται συχνά, λέει ότι η Παναγία πήρε ένα καλάθι αβγά και τα πρόσφερε στους φρουρούς Του Υιού της, ικετεύοντάς τους να του φέρονται καλά! Όταν τα δάκρυά της έπεσαν πάνω στα αβγά, αυτά βάφτηκαν κόκκινα!

Το τσούγκρισμα των κόκκινων αβγών

Το έθιμο του τσουγκρίσματος των αβγών ξεκίνησε μάλλον στην Βόρεια Αγγλία ως παιχνίδι: Ο κάτοχος του πιο γερού αβγού, ήταν ο νικητής. Κανονικά πάντως το πρώτο αβγό που βάφεται σε κάθε σπίτι ανήκει στην Παναγία και δεν πρέπει να το “τσουγκρίζουμε” .

Πολλές νοικοκυρές ακόμα και σήμερα το φυλάνε στο εικονοστάσι όλο το χρόνο μέχρι το επόμενο Πάσχα, αφού λένε πως δεν χαλάει όλη την χρονιά! Την Μεγάλη Πέμπτη του επόμενου έτους το φυτεύουν στα χωράφια τους για να είναι εύφορα, ή το κρεμάνε στα μαντριά των ζώων για να είναι γόνιμα.

Το φως της Ανάστασης

Ο Απρίλης έχει μια καλή και μια κακή όψη. Ο καιρός σταθεροποιείται πια στην καλοσύνη. Η ευεργετική απριλιάτικη βροχή συντελεί στην ανάπτυξη των σπαρτών. Αντίθετα, μεγάλο κακό για τα σπαρτά είναι αυτή την εποχή το χαλάζι. Οι γεωργοί προσπαθούσαν από τα παμπάλαια χρόνια να αποτρέψουν το κακό που κάνει το χαλάζι με μαγικά μέσα. Μαγεία σημαίνει εξαναγκασμός του θείου. Προσπαθούν λοιπόν να αναγκάσουν τις φυσικές δυνάμεις να τους είναι φιλικές κι ευνοϊκές, μια που δεν μπορούν να τις ελέγξουν και να τις κατευθύνουν. Ένα τέτοιο ξόρκι είναι το φως της Ανάστασης, γιατί είναι πιο άσπρο και πιο λαμπερό από το χαλάζι και συνεπώς μπορεί - κατά τη λαϊκή δοξασία - να το εκδιώξει. Αλλά η πραγματικά κακή όψη του Απρίλη είναι η όψη της πείνας. Γιατί την εποχή αυτή σώνεται πια το στάρι και το κριθάρι της χρονιάς που αποθηκεύουν στις κοφίνες και μιας και δεν υπάρχουν άλλα αποθέματα, καραδοκεί πια το φάσμα της πείνας.

Ο πασχαλινός οβελίας

Το σούβλισμα του αρνιού το Πάσχα έχεις τις ρίζες του στην αρχαία Ελλάδα. Οι αρχαίοι Έλληνες, σαράντα μέρες μετά τον θάνατο των συγγενών τους, μαγείρευαν δίπλα από τον τάφο. Πίστευαν ότι στο γεύμα που δίνεται μετά την ταφή και στο μνημόσυνο, συμμετέχει και ο ίδιος ο νεκρός. Έψηναν αρνιά σε εστίες, έπιναν κρασί και χόρευαν για να τον τιμήσουν.

Η παράδοση αυτή πέρασε και στα χρόνια της χριστιανικής Ελλάδας. Σύμφωνα με τη χριστιανική παράδοση, ο αμνός συμβολίζει τον Χριστό, διότι ο Ιωάννης ο Βαπτιστής είχε παρομοιάσει τον Ιησού με τον αμνό του θεού που θα πάρει στις πλάτες του τις αμαρτίες του κόσμου (ο «αμνός ο αίρων την αμαρτίαν του κόσμου»).

Έτσι την Κυριακή του Πάσχα οι πιστοί μοιράζονται το αρνί του Πάσχα που συμβολίζει τον Χριστό, o οποίος θυσιάστηκε για τους ανθρώπους.

Από τα αρχαία χρόνια οι Έλληνες ήταν ιδιαίτερα λιτοδίαιτοι. Όπως μας λέει ο Αριστοφάνης, φασόλια και λαχανίδες έτρωγαν συνήθως οι αρχαίοι μας πρόγονοι. Αργότερα, με το χριστιανισμό, πάνω στην πραγματική στέρηση προστέθηκε και η θρησκευτική, η νηστεία. Μόνο το Πάσχα τρώγανε καλά οι καημένοι οι παππούδες μας. Εξ ου, και το ρήμα πασκάζω, που σημαίνει τρώω πολύ και καλά. Μετά τη μακρότατη νηστεία της Μεγάλης Σαρακοστής, η κνίσα του οβελία που ψήνεται και ανεβαίνει στον ουρανό αποτελεί το όνειρο κάθε νηστέψαντος πιστού. Στη Μυτιλήνη, που είμαστε και χωρατατζήδες, παραφράζοντας το εκκλησιαστικό τροπάριο, λέμε:

Ο άγγγελος εβόα¹, και ο παπάς ευλόγα

τη γίδα την ψημένη και τη χαριτωμένη.

Ψήσου, γίδα μ’, ψήσου, και ροδοκοκκινίσου.

Να σι ξικουκαλίσου μ’ ένα κουβά κρασί.

Παραπομπή:

1: ᾨδὴ α΄, Στίχ. Ὁ῎Αγγελος ἐβόα τῇ Κεχαριτωμένῃ· ῾Αγνή, Παρθένε χαῖρε, καί πάλιν ἐρῶ χαῖρε, ὁ σός Υἱός ἀνέστη, τριήμερος ἐκ τάφου. Φωτίζου, φωτίζου, ἡ νέα Ἱερουσαλήμ, ἡ γὰρ δόξα Κυρίου ἐπὶ σὲ ἀνέτειλε, Χόρευε νῦν, καὶ ἀγάλλου Σιών, σὺ δὲ ἁγνή, τέρπου Θεοτόκε, ἐν τῇ ἐγέρσει τοῦ τόκου σου.

Πηγές:

Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος «Οι 12 μήνες. Τα λαογραφικά». Ζωγραφιές Χρόνη Μπότσογλου. Εκδόσεις Μάλλιαρης Παιδεία. 1982.

Παναγιώτη Μιχ. Κουτσκουδή «Νάματα από την αστείρευτη βρυσομάνα της αγιασώτικης λαογραφικής παράδοσης». Εκδόσεις «παράγραφος». Αθήνα 2022.