Οι πρώτοι μήνες της εαμικής εξουσίας στη Λέσβο (Σεπτέμβρης – Δεκέμβρης 1944)
Γράφει ο Παναγιώτης Μιχ. Κουτσκουδής
Το ξημέρωμα της 10ης του Σεπτέμβρη 1944 βρίσκει τη Λέσβο ελεύθερη, ύστερα από τρεισήμισι χρόνια ναζιστικής κατοχής. Η ηγεσία του ΕΑΜ Λέσβου είχε προετοιμάσει το έδαφος για την ανάληψη της εξουσίας με απόλυτη τάξη και υποδειγματικό τρόπο, πράγμα που αναγνώρισαν ακόμα και οι Σύμμαχοι. Ας δούμε εν συντομία τα σημαντικότερα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στο νησί μας από την απελευθέρωσή του μέχρι τα Δεκεμβριανά, παρακολουθώντας παράλληλα και τις γενικότερες εθνικές εξελίξεις, που έπαιρναν άσχημο δρόμο για τον ελληνικό λαό. Δεν πρέπει να ξεχνάμε την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί στην Ελλάδα, ύστερα από το Συνέδριο του Λιβάνου στις 17-20 Μαΐου 1944, όπου η εαμική αντιπροσωπεία έκανε αδικαιολόγητες υποχωρήσεις, που δεν ανταποκρινόταν στον τότε συσχετισμό των πολιτικών και στρατιωτικών δυνάμεων και στις ιδρυτικές αρχές του ΕΑΜ. Αποτέλεσμα ήταν το ΕΑΜ να συμμετέχει ως μειοψηφία στην Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας, που ορκίζεται στις 2 Σεπτεμβρίου 1944.
Στη Λέσβο, από την απελευθέρωση και μετά, υπήρχε μια δυαδική εξουσία, εαμική και παράλληλα επίσημη κυβερνητική. Όμως η εαμική εξουσία υπερίσχυε, αφενός γιατί απολάμβανε της τεράστιας λαϊκής υποστήριξης και αφετέρου γιατί η ταχύτητα με την οποία ενήργησε η Επιτροπή Πόλης για την άμεση κάλυψη του κενού εξουσίας μετά την αποχώρηση των Γερμανών αιφνιδίασε τους πάντες και επέβαλε ντε φάκτο τη νέα κατάσταση. Παρόλα αυτά, τόσο από τους εδώ κυβερνητικούς φορείς όσο και από τη ντόπια αντίδραση, δεν σταμάτησε σε καμιά περίπτωση η υπονόμευση του έργου των λαϊκών αρχών.
Στις 24 Σεπτεμβρίου 1944 υπογράφεται η Συμφωνία της Καζέρτας, με την οποία όλες οι ελληνικές ανταρτικές δυνάμεις τίθενται κάτω από τις διαταγές της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας και στη συνέχεια κάτω από τις διαταγές του Άγγλου στρατηγού Σκόμπι. Θεωρήθηκε έγκλημα κάθε απόπειρα των ανταρτών να καταλάβουν την εξουσία και απαγορεύτηκε η είσοδος του ΕΛΑΣ σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη.
Στις αρχές Οκτωβρίου και πριν καλά-καλά οι χιτλερικοί εγκαταλείψουν την Αθήνα αρχίζουν να αποβιβάζονται βρετανικά στρατεύματα στη Δυτική Πελοπόννησο. Ο Γεώργιος Μπουρδάρας, που στέλνεται στη Μυτιλήνη απ’ την κυβέρνηση στις 2 Οκτωβρίου 1944 σαν Γενικός Διοικητής Νήσων Αιγαίου, για να εκτοπίσει το ΕΑΜ από τη διοίκηση του νησιού, αναγκάζεται να μεταφέρει την έδρα του στη Χίο, ύστερα από το δυναμικό παλλαϊκό συλλαλητήριο της 5ης Οκτωβρίου για την προστασία των λαϊκών θεσμών.
Στις 18 Οκτωβρίου 1944 φτάνει στην Αθήνα η Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας, συνοδευόμενη από τον Άγγλο στρατηγό Σκόμπι. Στα τέλη Οκτωβρίου οι Ιερολοχίτες με τον Ιατρίδη και τους Άγγλους ανατρέπουν την αδύναμη εαμική εξουσία στη Λήμνο και συλλαμβάνουν κορυφαία στελέχη του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ Λέσβου, που βρίσκονταν εκεί για συνεννοήσεις με την τοπική οργάνωση.
Στις 2 Νοεμβρίου αποτυγχάνει η απόπειρα του Μοίραρχου Σηφάκη να καταλάβει τα κτίρια που στέγαζαν την Εθνική Πολιτοφυλακή Λέσβου και να επιβάλει τη λειτουργία της κυβερνητικής Χωροφυλακής. Τόσο αυτός όσο και το σύνολο των ανδρών της Χωροφυλακής του νησιού φεύγουν στη Χίο και τίθενται κάτω απ’ την προστασία των Άγγλων.
Στις 13 Νοεμβρίου καλείται στην Αθήνα αντιπροσωπεία των λεσβιακών εαμικών αρχών και της ανακοινώνεται διά στόματος του ίδιου του Γ. Παπανδρέου η ομόφωνη απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου για τη σταδιακή αντικατάσταση των λαϊκών αρχών της Λέσβου από τις αντίστοιχες κυβερνητικές. Στις 17 Νοεμβρίου οι Μπουρδάρας και Κόντης επιστρέφουν στη Μυτιλήνη και αναλαμβάνουν καθήκοντα Γενικού Διοικητή Νήσων Αιγαίου και Νομάρχη Λέσβου, αντίστοιχα.
Από τότε και ως τα γεγονότα του Go back από την κυβερνητική πλευρά, με τη συνεργασία των Άγγλων και της εδώ Ναυτικής Διοίκησης (πρωτοστατούντος του πλωτάρχη Μιλτιάδη Ιατρίδη, κυβερνήτη του αντιτορπιλικού «Αετός» που ναυλοχούσε στο λιμάνι της Μυτιλήνης), γίνεται συνεχής προσπάθεια υπονόμευσης του κύρους του ΕΑΜ και του έργου των λαϊκών αρχών. Ακολουθούν πάντα παραστάσεις, διαμαρτυρίες και πάνδημα συλλαλητήρια, που κατακλύζουν τους δρόμους της Μυτιλήνης και εκφράζουν την αμέριστη στήριξη του λεσβιακού λαού στις εαμικές αρχές.
Στο διάστημα της εαμικής εξουσίας οι επίσημες κυβερνητικές αρχές είτε υπολειτουργούσαν (Εφορίες, Ταμεία, Τράπεζες), είτε είχαν ατονήσει εντελώς (Δικαστήρια, Χωροφυλακή, Αυτοδιοικητικές Αρχές). Έκαναν την εμφάνισή τους οι νέοι λαογέννητοι θεσμοί της Λαϊκής Αυτοδιοίκησης, της Λαϊκής Δικαιοσύνης και της Εθνικής Πολιτοφυλακής.
Τηρήθηκε αδιατάρακτη τάξη και ασφάλεια σ’ όλη τη λεσβιακή επικράτεια. Καταπολεμήθηκε αποτελεσματικά η κλοπή. Οι λαϊκές αρχές προέβησαν στον άμεσο επισιτισμό του λαού με τη διανομή τροφίμων ήδη από την πρώτη μέρα της απελευθέρωσης. Καΐκια ταξίδευαν στη Μακεδονία και τη Θράκη για να ανταλλάξουν λάδι με στάρι και όσπρια. Έγιναν έρανοι από την Εθνική Αλληλεγγύη για την ενίσχυση των πιο φτωχών λαϊκών στρωμάτων.
Συγκροτήθηκαν Λαϊκό Δικαστήριο και Στρατοδικείο. Συνελήφθησαν και δικάστηκαν οι εθνοπροδότες και οι συνεργάτες των κατακτητών. Διαπαιδαγωγήθηκε ο λαός να σέβεται τον συνάνθρωπο, να αυτοδιοικείται, να λύνει δίκαια και ειρηνικά τις διαφορές του στα λαϊκά δικαστήρια.
Σφυρηλατήθηκε η ανάγκη της λαϊκής ενότητας και της κοινής μαζικής πάλης για την καλυτέρευση της ζωής. Καθοδηγήθηκαν και στέφθηκαν με επιτυχία απεργιακές κινητοποιήσεις για αύξηση του εργατικού μεροκάματου. Πιέστηκαν οι εργοδότες να δώσουν δουλειά στους άνεργους.
Λειτούργησαν δωρεάν σχολειά για την καταπολέμηση του αναλφαβητισμού. Οργανώθηκαν πλήθος πολιτιστικών εκδηλώσεων με σκοπό την ποιοτική ψυχαγωγία του λαού. Δημιουργήθηκε εκδοτικός μηχανισμός. Εκδόθηκαν τραπεζογραμμάτια (συνάλλαγμα). Τυπώθηκαν γραμματόσημα του ΕΑΜ που αντικατέστησαν τα κατοχικά. Οργανώθηκαν οι συγκοινωνίες στο εσωτερικό του νησιού.
Τα Χριστούγεννα του 1944 σύσσωμος ο λεσβιακός λαός, κάτω από την καθοδήγηση του ΕΑΜ, κατέβηκε στα «Μπλόκια» της Μυτιλήνης, για να αποτρέψει την απόβαση των «μαύρων» του Turnbull, βροντοφωνάζοντας στους Εγγλέζους αποικιοκράτες το θρυλικό «Go back» και ματαιώνοντας έτσι τη νέα κατοχή του νησιού.
Η λαϊκή εξουσία στη Λέσβο ανατράπηκε βέβαια μετά το αιματοκύλισμα του λαού της Αθήνας και την ήττα του ΕΛΑΣ από τις κατά πολύ υπέρτερες (ποσοτικά και ποιοτικά) βρετανικές στρατιωτικές δυνάμεις, τις συνεπικουρούμενες και απ’ τις δυνάμεις του ντόπιου μοναρχοφασισμού, αλλά και την απαράδεκτη συμφωνία της Βάρκιζας. Σταδιακά εγκαταστάθηκαν στη Λέσβο οι κρατικές αρχές και άρχισαν οι διώξεις των εαμιτών και το κύμα λευκής τρομοκρατίας ενάντια στους αγωνιστές της Εαμικής Εθνικής Αντίστασης. Κάπως έτσι, η πατρίδα έγινε απ’ άκρου εις άκρον φυλακή, τόπος εκτόπισης και εκτέλεσης για τους ίδιους τους απελευθερωτές της!
Οι αναρτώμενες φωτογραφίες των αδελφών Χουτζαίου (αρχείο Στρατή Δ. Χουτζαίου) αποτυπώνουν πολύ εύγλωττα την ενότητα, τη μαζικότητα, το αγωνιστικό πάθος και την πάνδημη υποστήριξη του λεσβιακού λαού στην εαμική εξουσία (αρκετές απ’ αυτές δημοσιεύονται για πρώτη φορά).
Δείτε περισσότερες φωτογραφίες (κλικ για μεγέθυνση και λεζάντες)
