Φεβρουάριος ή Φλεβάρης: τα Συμωγιόρτα, Ημέρες της Γριάς, τα λαογραφικά πλην αποκριάς και η Γιορτή των Οκνών
Γράφει ο Στάυρος Ξ. Βαλτάς
Ο Φεβρουάριος ή Φλεβάρης είναι ο δεύτερος μήνας του έτους έχει 28 ημέρες, ενώ όταν το έτος είναι δίσεκτο έχει 29. Τότε λέμε πως η χρονιά είναι δίσεκτη. Το δίσεκτο έτος, θεωρείται από το λαό μας κακότυχο, γι’ αυτό δεν πρέπει να φυτεύουν αμπέλια οι γεωργοί ούτε να γίνονται γάμοι ούτε να χτίζονται σπίτια.
Η Μυρσίνη Παπαδοπούλου από την Καλλονή Λέσβου μας λέει: Του Φλιβάρ δε παντριβγόντιν οι κουπέλις γιατί αυτός η μήνας είνι κτσος, τσι γουρσούζ΄ς, τσι μασκαράς. Τσι άμα γινθούν τα μουρά, βγένιν κτσα τσι ζαβά. (Χ. Τραγέλλη: Τα λαογραφικά της Καλλονής Λέσβου Αθήνα 1982).
Ο Φεβρουάριος σύμφωνα με το λαογράφο ετυμολόγο σημαίνει πρησμένη φλέβα και τούτο επειδή κατά το μήνα αυτόν πρήζονται, γεμίζουν με νερό οι φλέβες της γης. “Ο Φλεβάρης φλέβες ανοίγει και πόρτες σφαλνάει”. Με άλλα λόγια, προκαλεί πολλούς θανάτους εξαιτίας του κρύου και των βροχών, αλλά και των μεταβολών στο κλίμα. Αλλά, παρά την αγριάδα του αυτή, ο Φεβρουάριος είναι ο πρόδρομος της καλοκαιρίας. Σχετικό είναι το τετράστιχο “Ο Φλεβάρης κι αν φλεβίσει, καλοκαίρι θα μυρίσει. Μα αν δώσει και θυμώσει μεσ' το χιόνι θα μας χώσει.” Ο Φεβρουάριος λέγεται και “μικρός μήνας” ή “Κουτσοφλέβαρος”. Στον αγροτικό βίο, ο Φλεβάρης είναι ο μήνας των αμπελιών. Τότε γίνεται το κλάδεμα, το καθάρισμα και το τσάπισμα των αμπελιών. Τότε βάζουν και καταβολάδες, δηλαδή φυτεύουν αμπέλια (εκτός και αν είναι δίσεκτος ο χρόνος). Γι' αυτό ο Φλεβάρης ονομάζεται σε ορισμένα μέρη, όπου είναι ανεπτυγμένη η αμπελουργία και Κλαδευτής. Για τον άστατο καιρό, ο Φλεβάρης λέγεται επίσης και Μεθυσμένος, γιατί δεν ξέρει τι κάνει.
ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΑΝΘΕΣΤΗΡΙΩΝ
Ανθεστηρίων: Αττικός μην μέσα Φεβρουαρίου-μέσα Μαρτίου.
Ετήσια γιορτή της αναγέννησης της φύσης και γιορτή των νεκρών προς τιμή του Λιμναίου Διονύσου και του Xθόνιου Ερμή.
Γίνονταν στην Αθήνα κατά τον μήνα Aνθεστηριώνα (τέλος Φεβρουαρίου, αρχές Μαρτίου) επί τρεις ημέρες.
Τη πρώτη μέρα γιόρταζαν τα πιθοίγια που ανοίγονταν τα νέα κρασιά, με διαγωνισμούς οινοποσίας. Tην δεύτερη μέρα γιόρταζαν τις χοές, που πήρε το όνομα από τα αγγεία χόες που χρησιμοποιούσαν στους αγώνες οινοποσίας. Γινόταν η πομπική είσοδος του Διονύσου στην πόλη και ο «ιερός γάμος» του θεού με τη σύζυγο του άρχοντος βασιλέως, ο οποίος ήταν επικεφαλής του ιερατείου και όλων των θρησκευτικών αξιωματούχων της Αθήνας.
Την τρίτη ημέρα γιόρταζαν οι χύτροι με ανάκληση ψυχών και προσφορές στους νεκρούς. Το όνομα της ημέρας οφειλόταν στα πήλινα αγγεία (Xύτροι), που μαγείρευαν πολυσπόρια (πανσπερμία, κόλλυβα), που τα αφιέρωναν στο χθόνιο Ερμή, τον ψυχοπομπό. Η παράδοση που εξηγεί την πανσπερμία είναι πως όσοι σώθηκαν από τον Κατακλυσμό του Δευκαλίωνα, μαγείρεψαν «χύτραν πανσπερμίας».
Στα Ψυχοσάββατα, φαίνεται ότι συνεχίζεται η αρχαία συνήθεια, αν λάβουμε υπόψη ότι τα Ανθεστήρια, που τελούνταν στην αρχαία Αθήνα την ίδια περίπου εποχή που σήμερα είναι οι Αποκριές, ήταν ημέρα των ψυχών, με προσφορές πανσπερμίας στους νεκρούς και σπονδές από νερό πάνω στους τάφους.
Στους Ρωμαϊκούς χρόνους, η λέξη Φεβρουάριος ,που προέρχεται από το λατινικό ρήμα februare, σημαίνει καθαίρω, αγνίζω.
ΓΙΟΡΤΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΕΣ
Ο Φεβρουάριος αρχίζει με τρεις γιορτές που μ' ένα κοινό όνομα λέγονται Συμόγιορτα και τιμώνται πολύ από τον λαό.
Αυτές είναι: Του αγίου Τρύφωνα (1), της Υπαπαντής (2) και του αγίου Συμεών (3).
Η πρώτη είναι κατ' εξοχήν αγροτική γιορτή. Ο άγιος Τρύφωνας θεωρείται φύλακας των αμπελιών και προστάτης των αγρών, της βλάστησης και της καλλιέργειας.
Η Υπαπαντή γιορτάζεται σε ανάμνηση της συνάντησης του Συμεών με τον μικρό Ιησού, αλλά στη γλώσσα του λαού έγινε Αποπαντή και τέλος Πακουή ή Πακού, δηλαδή η Αγία που ακούει, η Παναγία. Λέγεται και Παναγία η Μυλιαργούσα, επειδή οι μύλοι αργούν (Γιορτή των μυλωνάδων).
Οι γεωργοί τιμούσαν τη γιορτή και έκαναν προβλέψεις σχετικά με τον καιρό:
Καλοκαιριά της Παπαντής, Μαρτιάτικος χειμώνας.
Και με τη σοδειά:
Παπαντούλα χιονισμένη, και τ'αμπάρια γιομισμένα!
Παπαντή καλοβρεμένη, η κοφίνα γεμισμένη.
Την ημέρα της Υπαπαντής παντρεύονται τα πουλιά και ότι καιρό κάνει θα βαστάξει σαράντα ημέρες. Γίνονται διάφορες μαντείες όπως: Ονειρομαντείες, κατοπτρομαντείες, υδατομαντείες και μολυβδομαντείες.
Ο Άγιος Συμεών που έδωσε το όνομά του και στις δύο προηγούμενες γιορτές, εξαιτίας της παρετυμολογίας του ονόματός του (από το «σημειώνω» = κάνω σημάδι) τιμάται κατ' εξοχήν από τις έγκυες, που την ημέρα αυτή απέχουν από κάθε εργασία και παίρνουν μύριες προφυλάξεις από φόβο μη γεννηθεί το παιδί «σημειωμένο». (Σήμνιωμα = το σημάδι)
«Είχε, θυμάμαι, εδωνά πάνω στο μπούτι, και μια καφεδιά βούλα.
Η μάνα της, μούπε, τότες που την είχε στην κοιλιά,
έπιασε τηγάνι ανήμερα τ' Αγιού Συμνιού,
και σαν το θυμήθηκε σκουπίστηκε τρομαγμένη στο μερί της.
Και το κορίτσι γεννήθηκε "σημνιωμένο" μ' αυτή τη δαχτυλιά.»
(Στρατή Μυριβήλη: Η ζωή εν τάφω)
Μια λαϊκή παροιμία λέει: Η Παπαντή διώχνει τις γιορτές με τ'αντί.
Αυτό σημαίνει ότι στις αρχές του Φεβρουαρίου σταματούν οι γιορτές, που από τα Χριστούγεννα διαδέχονται η μία την άλλη. Σταματά η αργία και η σχόλη. Δύο ακόμη γιορτές το μήνα Φεβρουάριο, του Αγίου Χαραλάμπους (10 Φεβρουαρίου) και του Αγίου Βλασίου(11 Φεβρουαρίου).
Στη Λέσβο, στο χωριό Αγία Παρασκευή, του Αγίου Χαραλάμπους την εορτάζουν εκτός από την ημέρα της γιορτής του(10 Φεβρουαρίου), με τριήμερο πανηγύρι τον Ιούνιο , (την πρώτη Κυριακή μετά το θερινό ηλιοστάσιο). Το πανηγύρι, διοργανώνει το ισνάφι των ζευγάδων, τελείται σε ξωκλήσι στην τοποθεσία Ταύρος, όπου γίνεται και ταυροθυσία. Κατεβάζουν τον ταύρο στην εκκλησία, στολισμένο με στεφάνι στο λαιμό από πολύχρωμα λουλούδια και με χρυσωμένα τα κέρατά και τις οπλές του. Προηγουμένως τον παίρνουν μετά μουσικής και τον γυρίζουν στο χωριό. Οι γυναίκες βγαίνουν στο δρόμο και ρίχνουν πάνω στον ταύρο μετάξια και άλλα κεντήματα. Με την επιστροφή τους ο παπάς διαβάζει την ευχή στον ταύρο πριν τη θυσία. Από το κρέας του ταύρου και με σιτάρι φτιάχνουν το νοστιμότατο φαγητό το κισκέκι, που μοιράζεται στους προσκυνητές.
Ακολουθούν ιππικοί αγώνες και τρικούβερτο γλέντι. Η γιορτή του Αγίου Βλάση εορταζόταν με μεγάλες τιμές και σεβασμό, προπάντων από τους αγρότες. Ο Άγιος θεωρείται φύλακας και προστάτης του χωριού από τον λύκο και το τσακάλι. Έθιμο της ημέρας ήταν η κοινή εστίαση. Θυσίαζαν κριούς στον περίβολο του ναού(Μικρά Ασία).
Τέλος, ο Φλεβάρης είναι και μήνας χορευταράς και ξένοιαστος, γιατί μέσα στο Φλεβάρη πέφτουν συνήθως οι Απόκριες. Με τις αποκριές όμως δεν θα ασχοληθούμε σ’ αυτό το κείμενο.
ΗΜΕΡΕΣ ΤΗΣ ΓΡΙΑΣ
Έτσι ονομάζονται σε πολλά μέρη οι τρείς τελευταίες ημέρες του Μαρτίου, επειδή, όπως λέγεται, ο Μάρτιος τις ημέρες αυτές τιμώρησε κάποια γριά που τον ειρωνεύτηκε. Αντιπροσωπευτική της παράδοσης αυτής είναι η πιο κάτω διήγηση από την περιοχή της Γορτυνίας: Οι τρείς στερνές μέρες του Μαρτιού λέγονται της γριάς οι μέρες γιατί μια γριά είχε το χειμώνα τα πρόβατά της στους κάμπους . Τη στερνή μέρα του Μαρτιού, στις εικοσιοχτώ (γιατί εικοσιοχτώ μέρες είχε τότε ο Μάρτης), ερχότανε η γριά από τα ξεχειμαδιά και έπιασε χιόνι. Αλλά η γριά είπε: Στην πομπή σου, Μάρτη μου, τ’ αρνοκατσικάκια μου τα ‘βγαλα. Τότες ο Μάρτης επείσμωσε και εδανείστηκε τρεις ημέρες από τον ερχόμενο Φλεβάρη και έριξε χιόνια πολλά. Η γριά αποστόμισε (γύρισε ανάποδα) το λεβέτι (καζάνι) της και εχώθηκε από κάτω και από τον πολύ χειμώνα, το λεβέτι, η γριά και τα πράματά (αιγοπρόβατα) της εγινήκανε λιθάρια και μοιάζουνε σα λεβέτι και πράγματα. Από τότενες και στερνά έχει ο Μάρτης τριανταμία ημέρες και ο Φλεβάρης εικοσιοχτώ.
Σε χωριά της Αρκαδίας της Ευβοίας κλπ οι τρεις ή οι δύο τελευταίες μέρες του Μαρτίου και οι τρείς ή τέσσερις πρώτες του Απριλίου (έξι μέρες συνολικά) λέγονται γριές ημέρες και χρησιμοποιούνται για μερομήνια.
Η παράδοση για την απολιθωμένη γριά είναι γνωστή ευρύτατα. Σε πολλά μέρη ταυτίζουν πέτρες ή βράχια, που έχουν σχήμα ανθρώπου με τη γριά της παράδοσης και όχι μόνο( της γριάς ο σωρός, τα πρόβατα της γριάς, της γριάς το λεβέτι, τα τυριά της γριάς,… της γριάς το πήδημα). Η παράδοση αυτή με παραλλαγές συναντάται και σε πολλές περιοχές των Βαλκανίων.
Ο ΑΓ. ΚΑΣΣΙΑΝΟΣ ΚΑΙ Η ΓΙΟΡΤΗ ΤΩΝ ΟΚΝΩΝ
Όταν ο Φεβρουάριος τραβάει 29 ημέρες, γιορτάζεται την ημέρα αυτή η γιορτή του Κασσιανού Οσίου του Ρωμαίου. Είναι ο μόνος Άγιος η μνήμη του εορτάζεται, όχι κάθε χρόνο, αλλά κάθε τέσσερα. Η περίεργη αυτή γιορτή, έδωσε αφορμή για διάφορες λαϊκές ερμηνείες και περιπαίγματα.
Στη Λέσβο, τη γιορτή του Αγίου Κασσιανού τη θεωρούν ως γιορτή των τεμπέληδων!
Λένε μάλιστα: « του Κασσιανού γιορτάζουν οι οκνοί (οι τεμπέληδες)».
Η παράδοση από την Μυτιλήνη που εξηγεί τις παραπάνω εκφράσεις είναι η εξής:
Μια μέρα που ο Χριστός γύριζε με τους Αποστόλους, έκατσε σε ένα μέρος να ξεκουραστεί. Πάνε τότε όλοι οι Άγιοι κοντά, για να του γυρέψουν δουλειά. Πάει ο Αι- Νικόλας και του λέει:
Χριστέ μου για πες μου, τι να κάνω;
Λέει τότε ο Χριστός:
Πήγαινε να δεις ποια καράβια και καΐκια βολοδέρνουν και απέ να τα σώζεις.
Πάει ο Αι - Τρύφωνας και του λέει:
Εγώ τι θέλεις να κάνω;
Αμ' το κλαδευτήρι το 'χεις στη μέση σου και κρέμεται, τι ρωτάς λοιπόν; Πήγαινε στα χωράφια και στα αμπέλια και κάνε τη δουλειά σου. Διώξε τις αρρώστιες απ' τα δέντρα κι όλα τα κακά!
Ένας ,ένας πήγαν όλοι οι Άγιοι στο Χριστό και ανέλαβαν τη δουλειά τους. Πίσω, πίσω πήγε και ο Άγιος Κασσιανός και λέει:
Εγώ Χριστέ μου, τι να κάνω;
Γέλασε τότε ο Χριστός, δε βάσταξε και του 'πε:
Αμ' εσύ είσαι που είσαι οκνός! Φύλαγε λοιπόν το Φλεβάρη! Κι άμα δεις και τραβάει είκοσι εννιά, έμπα μέσα στο είκοσι εννιά και κάνε τη δουλειά σου. Πάλι, σα δεν έχει είκοσι εννιά , κάτσε απ' όξω.
