Τα καϊκέλια της Λέσβου

Η ιστοσελίδα www.lesvosoldies.gr που μοιράζεται μαζί μας εδώ και καιρό μέσα από την στήλη μας , "Ταξίδι στο Χθες" , αναμνήσεις , ιστορίες και γεγονότα του χθες, στο πλαίσιο μιάς ακόμα ανανέωσής της εμπλουτίζει τις ενότητές της με  "Τα καϊκέλια της Λέσβου"  την οποία και αναδημοσιεύουμε.

Ανοίγουμε πανιά λοιπόν … Καλό μας Καλοκαίρι!

( tips: κλικ στις φωτογραφίες για μεγέθυνση και άνοιγμα σε νέο παράθυρο)

Τα καϊκέλια της Λέσβου  

του Θανάση Γιαννίκου *

Ας ξεκινήσουμε αυτό το ταξίδι με δυο πολύ όμορφες φωτογραφίες που μας δείχνουν δύο τοπικά σκαριά. Η ναυτική παράδοση της Μυτιλήνης είναι γνωστή κυρίως από τον ιστιοφόρο στόλο του Πλωμαρίου και τα μεγάλα και γερά Πλωμαρίτικα Περάματα. Είναι όμως λιγότερο γνωστό, ότι η τοπική παραδοσιακή ναυπηγική, παρουσίασε στην έκφραση της εξειδίκευσης της και άλλα μικρότερα και ιδιαίτερα σκαριά.

Έτσι στην πρώτη φωτογραφίας, από το λιμάνι της πόλης και ως κεντρικό θέμα, βλέπουμε ένα μικρό σκαρί, ένα «Τσερνίκι Μυτιλήνης». Ήταν ένα σκάφος που κατασκευαζόταν κυρίως στα ναυπηγία του Πλωμαρίου και του Πολυχνίτου, ως μικρό μεταφορικό ή αλιευτικό.  Χαρακτηριστικό του σκάφους ήταν η αρκετά κυρτή του πλώρη και η υπερυψωμένη πρύμνη του. 

Το εικονιζόμενο σκάφος έχει ιστιοφορία Μισολάτινου (ένα τραπεζοειδές πανί αναρτημένο από μία αντένα) ενώ το δεύτερο σκάφος μέρος του οποίου διακρίνεται στο δεξιό μέρος της φωτογραφίας φέρει ιστιοφορία Σακκολέβας (ένα τραπεζοειδές πανί αναρτημένο από ένα τεντωμένο από μία αντένα σχοινί, σαν κουρτίνα ). 

Παρατηρήστε τα σταμνιά και τον άνθρωπο στον προβλήτα, εμπρός από το σκάφος. Τον «διάλογο» που εκφράζει με το ανασηκωμένο χέρι του προς έναν δεύτερο επάνω στο σκάφος και φαντασθείτε  την έκφραση του προσώπου  του παιδιού, που φαίνεται να κρατά ένα σχοινί από το σκάφος, καθώς θα προσπαθούσε να κατανοήσει τον διάλογο στρέφοντας το πρόσωπο του με εναλλαγή προς τον καθένα από τους δύο…

Μην παραλείψετε να προσέξετε το Λιμεναρχείο και τα υπόλοιπα στο βάθος της φωτογραφίας σκάφη. 

--------------------------------------------------

Περαματάκι Μυτιλήνης

Η δεύτερη φωτογραφία έχει αποτυπώσει μία αλιευτική σκηνή, αλλά και το δεύτερο χαρακτηριστικό σκαρί του νησιού.

Πρόκειται για ένα «Περαματάκι Μυτιλήνης». Ένας χαρακτηριστικός τύπος βάρκας  που συναντάμε ακόμα και σήμερα στην Σκάλα Καλλονής του Πολυχνίτου και στο Πλωμάρι . Το  όνομα του προέρχεται από το υποκοριστικό του «Περάματος» καθώς παρουσιάζει κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με αυτόν τον τύπο σκαριού. Έτσι όπως στο «Πέραμα» και εδώ η κουπαστή σταματά πριν το πλωριό και το πρυμνιό ποδοστάματα (άκρα). Αυτά τα σκάφη κατασκευάζονταν στο Μοσχονήσι και μετά την Μικρασιατική καταστροφή η τέχνη της κατασκευής τους πέρασε στην Μυτιλήνη. Το σκάφος ήταν συνήθως κωπήλατο αλλά όπως και το εικονιζόμενο, μετέφερε ένα μικρό κατάρτι και μία αντένα και μπορούσε να πλεύσει αναπτύσσοντας μια απλή ιστιοφορία Λατινιού ή Σακκολέβας.  

Προσέξτε το πάνω άκρο της πλώρης (κοράκι) καθώς η συγκεκριμένη διαμόρφωση του είναι χαρακτηριστικό Ανατολίτικης τεχνοτροπίας, όπως και τα αχνά διακρινόμενα διακοσμητικά στο πλευρό του, συνήθως κάποια διακλάδωση φυτού με λουλούδια…

Η σκηνή αποτυπώνει την προσέγγιση του σκάφους στα ρηχά και ενώ ένας από το πλήρωμα κοντράρει (φρενάρει) το σκάφος από την πλώρη, ενώ ένας δεύτερος ρίχνει την άγκυρα (τεσσαροχάλι).

--------------------------

Η φωτογραφία καταγράφει ένα προφανώς Μυτιληνιό παραδοσιακό σκαρί «Πέραμα» με ιστιοφορία «Μπομπάρδας σαμπατιέρας».

Πρόκειται για ένα εμπορικό σκαρί που έχει δύο κατάρτια με τρεις αντένες  (σταυρώσεις) με τετράγωνα πανιά στο πλωριό κατάρτι και ένα πανί «ψάθα» στο πρυμνιό και αποτελεί την δεύτερη εκδοχή της ιστιοφορίας «Μπομπάρδας»

Νομίζω δεν θα ξεφύγει της προσοχής σας η ανθρώπινη φιγούρα ανεβασμένη στην μεσαία αντένα, που προσπαθεί να σιγουρέψει το τυλιγμένο σε αυτήν πανί.

Ο φωτογράφος δεν παραθέτει σχόλια ίσως γιατί το θεωρεί περιττό-γνωστό ότι τα καλύτερα σκαριά "Περάματα" κατασκευάζονταν στο Πλωμάρι.

-------------------------------

Βλέπουμε μία σκηνή έξω από το λιμάνι του νησιού και δύο σκαριά «Βαρκαλάδες»,

με την φωτογραφία να μπορεί να χαρακτηρισθεί απλή και ίσως «αδιάφορη».

Αυτό όμως που εντυπωσίασε και κινητοποίησε τον φωτογράφο είναι σίγουρα οι διακοσμημένες πρύμνες των σκαφών.

Εκείνη την εποχή στα σκάφη που είχαν «άβακα» (τάκο ή καθρέφτη) στην πρύμνη τους, όπως οι «Μπομπάρδες» και οι «Βαρκαλάδες», συνήθιζαν την διακόσμηση τους με σκαλιστά σχήματα και έντονα χρώματα.

Ο φωτογράφος λοιπόν θέλησε να μας μεταφέρει ότι μπορούσε από την ομορφιά που τον γοήτευσε, αδιαφορώντας ίσως για την αδυναμία των μέσων που διέθετε.

Το σκάφος αριστερά στην φωτογραφία έχει ιστιοφορία «Ραντοψάθι». Δηλαδή έχει δύο κατάρτια, όπου στο μεν μπροστινό και από μία αναρτημένη αντένα, αναπτύσσεται ένα μεγάλο τραπεζοειδές πανί («ψάθα»), ενώ στο πίσω κατάρτι και από αντένα που στηρίζεται σ’ αυτό, αναπτύσσεται ένα μικρότερο τραπεζοειδές πανί.

Το δεξιά στη φωτογραφία σκάφος έχει ιστιοφορία «Λόβερο» δηλαδή δύο κατάρτια στα οποία αναπτύσσονται δύο τραπεζοειδή πανιά από αντένες που στηρίζονται στα κατάρτια.

Μπροστά από τους «Βαρκαλάδες» και έχοντας αναπτύξει μόνο την μία από τις δύο «ψάθες» της ιστιοφορίας επειδή προσεγγίζει στο λιμάνι, περνά ένα «Τρεχαντήρι» με ιστιοφορία «Μπρατσέρας».

 Δείχνει να έχει ύφος «αδιάφορο», προσπαθώντας ν’ απαξιώσει τα στολίδια των ενδεχόμενα επικριτών της…

---------------------------------

Ωραία φωτογραφία από τον Μόλυβο.

Πέρα από τον μικρή βάρκα («Βαρκαλάς») με ζοφερό μέλλον…μπροστά στην φωτογραφία, διακρίνουμε τρία πολύ όμορφα «Τσερνίκια», με την χαρακτηριστική υπερυψωμένη πρύμνη.

Αν και μόνο στα δύο μπορείτε να δείτε το κατάρτι στην θέση του, όλα έχουν  ιστιοφορία «Λατίνι».

Παραμένοντας αριστερά, ξεχωρίζουμε δύο παρόμοια αλλά διαφορετικά σκάφη …

Το πρώτο σκουρόχρωμο στην φωτογραφία, είναι ένας «Τσεκτιρμές» με ιστιοφορία «Πέννα», δηλ. έχει ένα κατάρτι στο οποίο αναπτύσσεται ένα μεγάλο τρίγωνο πανί.

Πρόκειται για σκάφος Τούρκικης τεχνοτροπίας με αρκετά συχνά κοινή χρήση και από τα δύο έθνη.

Το δεύτερο  (ανοιχτόχρωμο) σκάφος είναι ένα Ελληνικό «Τρεχαντήρι» με ιστιοφορία «Μπρατσέρας», δηλ. έχει δύο κατάρτια στα οποία αναρτώνται δύο τραπεζοειδή πανιά, οι ψάθες.

Κατανοητό ότι δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε και την εθνικότητα της φιγούρας κοντά στο σκουρόχρωμο σκάφος που κοιτά αμήχανα προς τον φωτογράφο.

Συνεχίζοντας τη  περιγραφή  δεξιά στην φωτογραφία βλέπουμε ένα «Πέραμα» με ιστιοφορία «Μπομπάρδας σαμπατιέρας» δηλαδή με τρεις σταυρώσεις (αντένες) στο εμπρός κατάρτι και ένα πανί «ψάθα» στο πίσω.

Παρατηρήστε τις χαμηλωμένες (μαζεμένες) από το κανονικό τους ύψος αντένες,  πρακτική της συγκεκριμένης ιστιοφορίας όταν το σκάφος βρίσκεται σε αγκυροβόλιο.

Πίσω από την «Μπομπάρδα» βρίσκεται ένα επίσης μεγάλο σκάφος. Πρόκειται για έναν  «Βαρκαλά» με ιστιοφορία «Λόβερο», δηλ. έχει δύο κατάρτια με δύο τραπεζοειδή πανιά.

 Προσπαθήστε να διακρίνετε κι όσο μπορεί να φανεί δεξιά από την φιγούρα στην μικρή βάρκα, τα ανάγλυφα στην πρύμνη του σκάφους. Αυτή και με έντονα χρώματα διακόσμηση ήταν συνηθισμένο φαινόμενο σε τέτοιου τύπου σκαριά

------------------------------

Μία πολύ ωραία φωτογραφία και αποκαλυπτική της πολυμορφίας των σκαριών που φιλοξένησε το λιμάνι της Μυτιλήνης.

Είναι ώρα μεσημεριού (οι σκιές είναι μικρές) και στο μικρό εκείνη της εποχή πλάτος της παραλιακής οδού, διακρίνουμε κάθε είδους ανθρώπων και επαγγελματιών.

  Σε πρώτο πλάνο και αμέσως μετά την  μικρή και ίσως «αδιάφορη» βάρκα βλέπουμε μια «Σμυρναίικη Γαϊτα».

Με αδιευκρίνιστη κατασκευαστική προέλευση, το σκάφος εμφανίσθηκε στο λιμάνι της Σμύρνης ως μέσο αποβίβασης των επιβατών, όταν στην ακμή της πόλης και χωρίς ακόμη λιμενικά έργα, τα μεγάλα σκάφη μπορούσαν μόνο να την προσεγγίσουν. Παράλληλα όμως αποτελούσε και το μέσο επικοινωνίας μεταξύ των ακτών της Μ. Ασίας και των νησιών του Αν. Αιγαίου.

  Το σκάφος και από την κατεβασμένη πάνω στις φουρκαδέλες αντένα του, φαίνεται να έχει ιστιοφορία λατινιού. Στο μοναδικό μικρό κατάρτι του έχει στηριχθεί μια τέντα, ενώ στην πρύμνη του διακρίνεται το αποσυρμένο από την θέση του τιμόνι.

  Το αμέσως επόμενο σκάφος είναι ένα «Μυτιληνιό Τσερνίκι» με το χαρακτηριστικό υπερυψωμένο πρυμνιό του ποδόσταμο. Κι εδώ έχει στηθεί μία πρόχειρη τέντα ανάμεσα στα άρμενα της «Σακκολεβίσιας» ιστιοφορίας του, παρέχοντας στέγη στην παρέα που βρίσκετε κάτω της.

Προσέξτε τα σταμνιά εμπρός από το σκάφος και επάνω στην αποβάθρα, ένδειξη μικρής εμπορικής δραστηριότητας.

    Το επόμενο σκάφος είναι ένας μικρός «Βαρκαλάς» με ιστιοφορία «σακολέβας», ενώ στην συνέχεια διακρίνεται καθαρά μία «Τράτα» και μέρος από ακόμα δύο αδέλφια της….Η Τράτα ήταν το κύριο αλιευτικό σκάφος του Αιγαίου εκείνη τη εποχή, και αν και κωπήλατο μπορούσε να έχει και ιστιοφορία «λατίνι».

Προσέξτε την ιδιόμορφη πλώρη της, το «κατσούλι» ή γκάγκα», ένα κατασκευαστικό στοιχείο που παρείχε βοήθεια στο μάζεμα των διχτυών ή στην αποβίβαση από το σκάφος.

 Το λιμάνι είναι γεμάτο σκάφη, αλλά τα μόνα ακόμα και μερικώς ευδιάκριτα είναι ένα «Τρεχαντήρι» ένα «Πέραμα» και ένα «Τσερνίκι».

----------------------------------

Η φωτογραφία είναι από το λιμάνι της «Επάνω σκάλας» όπου σκόπιμα ή όχι κράτησε την σκηνή από την εκφόρτωση ενός σκάφους..

   Έτσι σε πρώτο πλάνο δεξιά βλέπουμε ένα «Τσερνίκι»  με ιστιοφορία πέννα, φορτωμένο πιθανόν με κάποια ζωοτροφή. Το σκάφος είναι υπερφορτωμένο και έχει χρησιμοποιηθεί διπλή σειρά «μουσαμάδων» στα πλευρά του, ως προέκταση του σκάφους και για να αύξηση της χωρητικότητας του.

Στην πλώρη του σκάφους διακρίνεται μία ανθρώπινη φιγούρα όπου με φτυάρι (προς στιγμήν καρφωμένο στο φορτίο) τοποθετεί το φορτίο σε σακιά.

Στην ακτή μπορείτε να παρατηρήσετε την στοίβαξη  των σάκων από άλλες ανθρώπινες φιγούρες και τον υπεύθυνο ζύγισης καθήμενο πίσω από την «πλάστιγγα».

     Το επόμενο μικρό σκαρί, είναι ένα «Μυτιληνιό τσερνίκι» με ιστιοφορία «σακολέβας», παραφωνία ομορφιάς και αταίριαστη παρουσία στην σκηνή, την στιγμή της φωτογράφησης…

 Όλα τα επόμενα σκάφη είναι σκάφη Τουρκικής τεχνοτροπίας Τσεκτιρμέδες (cektirme tekne )  ομοίως  με ιστιοφορία «σακολέβας».

Πρίν το τελευταίο σκάφος, στο μακρόστενο σκαρί με τα σκούρα χρωματισμένα άκρα και την ανθρώπινη φιγούρα στο εσωτερικό του, νομίζω θ’ αναγνωρίσετε μια «Σμυρναίινη Γαϊτα»…

 Κάνοντας βόλτα στην ακτή θα συναντήσετε κάποιες φιγούρες στην σκιά, μερικά πρόβατα (!), ένα κάρο…αλλά σίγουρα θα σταθείτε στην ομάδα των μικρών παιδιών που τσαλαβουτάνε στα ρηχά (κοντά στην γαϊτα).

Μία όμορφη διαχρονική σκηνή, που θα μπορούσε να είναι και το κίνητρο του φωτογράφου…

_____________________________________

Μία φωτογραφία στην περιοχή του σημερινού Δημοτικού Θεάτρου, που πιθανότατα θέλει να μας περιγράψει τον «λιμενικό συνωστισμό» του νησιού …

Υπάρχουν πολλά σκάφη αλλά μόνο λίγα είναι ευδιάκριτα, ώστε να μπορούν να περιγραφούν.

Έτσι, από αυτά, το πρώτο μεγάλο σκαρί δεξιά στην φωτογραφία, είναι ένας «Βαρκαλάς» με ιστιοφορία «Λόβερο», δηλαδή έχει δύο κατάρτια όπου στο κάθ’ ένα αναρτάται από ένα πανί σχήματος τραπεζίου. Προσέξτε τον χαρακτηριστικό καθρέφτη στην πρύμνη του σκάφους, με την το «οβάλ» περίγραμμα ως ελάχιστη διακόσμηση και το δοιάκι του τιμονιού. Ωστόσο φαίνεται να έχει γίνει μια όχι και τόσο αισθητική παρέμβαση στην πρύμνη του σκάφους  και η όποια ιδιοτροπία ή χρηστικότητα, μένει να απαντηθεί…

Κάποιος από το πλήρωμα δείχνει προσηλωμένος σ’ αυτό που κάνει και πιθανόν βάφει την ανεστραμμένη στο κατάστρωμα, βοηθητική βάρκα του σκάφους.

Αμέσως αριστερά στην φωτογραφία διακρίνεται ένας «Μπότης» (μικρό σκάφος με σχεδόν ίδια άκρα)  και με ιστιοφορία «Σακκολέβας». Προσέξτε στο άκρο της αντένας του την διακόσμηση σε ελικοειδή μορφή. Τα χρώματα ήταν άσπρο και γαλάζιο και σαν είδος αναπαράστασης της Ελληνικής σημαίας…

Μπροστά από το κατάρτι με το διπλωμένο πανί του σκάφους, θα διακρίνετε την χαρακτηριστική πλώρη μια τράτας (κατσούλι ή γκάγκα) και μπορείτε να προσέξετε μια σειρά από λοξές γραμμές στο επάνω άκρο της. Ομοίως κι εδώ έχουμε την χρωματική αποτύπωση της Ελληνικής σημαίας.

Το σκουρόχρωμο σκάφος, που εμποδίζει να φανεί το υπόλοιπο της «Τράτας», είναι ένα σκάφος Τουρκικής τεχνοτροπίας «Τσεκτιρμές» που κατά καιρούς χρησιμοποιήθηκε κι από Έλληνες.

Τέλος δεξιά και προοπτικά στην φωτογραφία διακρίνονται ακόμα, ένα μεγάλο Τσερνίκι» με ιστιοφορία «Πένα», ένα μεγάλο «Καραβόσκαρο» (φορτηγό πλοίο) με ιστιοφορία «Λόβερο» και μέρος από ένα ατμόπλοιο.

Μην αφήσετε απαρατήρητα στην ακτή, κάποια κάρα και πιθανόν κάποιους αχθοφόρους, καθώς και την μεγάλη σειρά αυτοκίνητων στην άκρη του δρόμου.

 Όλοι μοιράζονται την σκιά των δένδρων του πάρκου, αλλά αν κι αποφεύγουν το ήλιο δεν αποφεύγουν τον φωτογραφικό φακό.

---------------------------

Η φωτογραφία σύμφωνα με τον τίτλο της κάρτας αποτυπώνει τα τότε δύο (2) «Φανάρια» του λιμανιού του νησιού και θα έλεγα ότι πρόκειται για μία σκηνή Κυριακάτικου πρωϊνού…

Ο απέναντι προβλήτας είναι άδειος από αυτοκίνητα ή ανθρώπινες φιγούρες αλλά δεν φαίνεται και κάποια άλλη δραστηριότητα στο λιμάνι. Είναι τότε που μετά την εκκλησία, ο ψαράς θα περάσει απαραίτητα από την βάρκα του, γιατί πάντα κάτι έχει να κάνει, να την βρέξει ως προστασία από τον ήλιο, ή άπλά να την δεί…

Εδώ έχει μαζί και τα μικρά παιδιά του.

Το αγόρι μαζί του στην βάρκα, δεν έχει αποφύγει τον πειρασμό να ψαρέψει για λίγο και ο φακός κατέγραψε ακόμα και τους κύκλους στο νερό που δημιούργησε η πετονιά του. Το δεύτερο μικρό κορίτσι, φορώντας τα καλά του και κορδέλα στα μαλλιά, παραμένει καθισμένο και ήσυχο στην ακτή, περιμένοντας την εκπλήρωση της υπόσχεσης για βόλτα μετά…

Πίσω από την «οικογενειακή σκηνή», διακρίνεται καθαρά το σχήμα μίας «Τράτας» με την χαρακτηριστική της πλώρη (το κατσούλι) και η οποία έχει «υποστεί» ενδεχομένως απαραίτητες, αλλά σίγουρα αντιαισθητικές παρεμβάσεις.

Το σκάφος έχει γυμνωθεί από όλο τον εξοπλισμό του ως κωπήλατου-ιστιοφόρου αλιευτικού, έχει «αναβαθμιστεί» σε μηχανοκίνητο, του έχει προστεθεί ένα κάλυμμα μηχανής και του έχει κοπεί τμήμα στο χαμηλό άκρο της πρύμνης του για την δημιουργία χώρου της προπέλας…

Το μόλις διακρινόμενο όνομα στην πλώρη της «ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΣ» και τα ελάχιστα σωσμένα από την μπογιά διακοσμητικά της, είναι το τελευταίο σημάδι της ναυτικής παράδοσης που κάποτε φορούσε. Πραγματικά δείχνει λυπημένη…

Αν αναρωτηθείτε για τα σίδερα που εξέχουν από την θάλασσα ολόγυρα κι αν προσέξετε, θα δείτε ότι είναι τμήματα από βάρκες «γρι-γρι» (οι βάσεις-τα στηρίγματα για τις λάμπες) που σκόπιμα έχουν βυθιστεί, για να σφίξουν (και να στεγανοποιηθούν στην συνέχεια) τα μαδέρια στο πέτσωμα τους.

Στο απέναντι «φανάρι» κάποια άλλα σκάφη μοιάζουν να απολαμβάνουν αυτήν την ήρεμη ημέρα «σχόλης».

Διαβάστε εδώ το δεύτερο μέρος του αφιερώματος με περισσότερες φωτογραφίες

 *  Ο Θανάσης Γιαννίκος γεννήθηκε το 1962 στην Αθήνα και είναι απόστρατος Αξκός (Σχης ε.α.). 

Αν και κατάγεται από την Ν. Λέσβο, δηλώνει νοσταλγικά Μυτιληνιός .

Η αγάπη του για την θάλασσα και οι νησιώτικες καταβολές του, από νωρίς, σχεδόν του επέβαλαν  να ασχοληθεί με τον μοντελισμό πλοίων και την αναπαράσταση αποκλειστικά Ελληνικών Παραδοσιακών Σκαριών. 

Διατηρεί προσωπική ιστοσελίδα (www.naftomodelismos.gr) είναι ερασιτέχνης ερευνητής, μέλος του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος και ενεργό μέλος του naftotopos.gr.