Το ποδαρικό της Πρωτοχρονιάς στη Λέσβο

Του Σταύρου Βαλτά

Γραφικό έθιμο της Πρωτοχρονιάς το ποδαρικό, εξακολουθεί να επιζεί.

Είναι ένα έθιμο που έχει συμβολική σημασία, ένα έθιμο που όλοι μας λίγο ή πολύ υπολογίζουμε, ασχέτως το πόσο πιστεύουμε στις παραδόσεις.

Το βέβαιο είναι πως κανείς δεν θέλει να τον ακολουθεί η κακοτυχία κι όλοι ελπίζουμε στην εύνοια της τύχης με την ανατολή κάθε νέας χρονιάς!

Οι νοικοκύρηδες πιστεύουν ότι αν ένας τυχερός μπει στο σπίτι τους μόλις αλλάξει ο χρόνος και ευχηθεί όλα τα αγαθά, τότε θα πάει καλά όλη η χρονιά, η οικογένεια θα έχει υγεία, ευτυχία, αγάπη και όλες τις οικονομικές ανέσεις.

Πολλές φορές, από την παραμονή κιόλας, έλεγαν σε κάποιο δικό τους άνθρωπο να έρθει αμέσως μετά την αλλαγή του χρόνου να τους κάνει ποδαρικό. Συνήθως προτιμούσαν ένα μικρό παιδί, που ζουν κι οι δυο γονείς του, επειδή τα παιδιά είναι αθώα και αγνά και στην καρδιά τους δεν υπάρχει ζήλια και κακία.

Άλλες φορές πάλι το ποδαρικό και σήμερα ακόμη, το κάνει ένας του σπιτιού, καθώς γυρίζει από την εκκλησία. Έχει στην τσέπη του ένα λειτουργημένο ρόδι, (στη Μικρά Ασία το φυλούσαν στα εικονίσματα από τις 14 Σεπτέμβρη, δηλαδή τη μέρα του Σταυρού). Πρέπει να χτυπήσει το κουδούνι της εξώπορτας και να του ανοίξουν. Δεν κάνει να ανοίξει ο ίδιος με το κλειδί του. Έτσι είναι ο πρώτος που μπαίνει στο σπίτι για να κάνει το ποδαρικό με το ρόδι στο χέρι.

Πάντα έδιναν μεγάλη σημασία ποιός θα ποδαρίσει στο σπίτι για το πως θα "πάει η νέα χρονιά"! Ποιός θα είναι αυτός που θα περάσει πρώτος το κατώφλι του σπιτιού τη νέα χρονιά; Θα μπει γελαστός; Καλοσυνάτος; ή μήπως κανένας κατσούφης; Ποδαρικό κάνει όποιος στείλει ο Θεός λένε...αλλά πολλές φορές από φόβο μη μπει κάποιος "γρουσούζης" πρώτος στο σπίτι και δε πάει καλά η χρονιά, «στήνουν» το ποδαρικό! Τα έθιμα που συνοδεύουν το ποδαρικό είναι πολλά και ποικίλουν από τόπο σε τόπο. Το ρόδι, η πέτρα, το σίδερο και το αμίλητο νερό είναι κάποια απ' αυτά και το καθένα έχει το συμβολισμό του.

Το αμίλητο νερό: Σύμφωνα με το έθιμο παλιότερα οι ελεύθερες κοπέλες σηκώνονταν το πρωί της Πρωτοχρονιάς και με μια στάμνα πήγαιναν στη βρύση να φέρουν το αμίλητο νερό. Εκεί γλύκαιναν τις μοίρες με ζάχαρη και μέλι και άλλα πολλά καλούδια που τα άφηναν για τους φτωχούς. Έπρεπε να πάνε και να γυρίσουν αμίλητες και να ραντίσουν με το αμίλητο νερό τις γωνίες του σπιτιού για να φύγουν τα κακά δαιμόνια. Σήμερα ο νοικοκύρης του σπιτιού ή όποιος κάνει ποδαρικό ραντίζει τις γωνίες του σπιτιού, αφού γλυκάνει τις μοίρες ρίχνοντας λίγη ζάχαρη στη βρύση!

Το ρόδι: Το ρόδι θεωρείται τυχερός καρπός και συνήθως κρεμάνε ένα ρόδι, από τις αρχές του Δεκέμβρη, έξω από την εξώπορτα ή στο μπαλκόνι για καλοτυχία. Όταν αλλάξει η χρονιά ο νοικοκύρης του σπιτιού πετάει μπρος στο κατώφλι με δύναμη ένα ρόδι. Όσο πιο πολλά σπόρια ροδιού σκορπίσουν στο πάτωμα τόση μεγαλύτερη θα είναι η καλοτυχία κι η αφθονία τη νέα χρονιά!

Η δύναμη του ροδιού είναι οι κόκκοι του, που είναι πολλοί και συμβολίζουν την αφθονία και τη γονιμότητα, αλλά και το χρώμα του που επειδή είναι κόκκινο φέρνει καλή τύχη.

Η πέτρα: Με την αλλαγή του χρόνου ο νοικοκύρης του σπιτιού φέρνει μια πέτρα μαλλιαρή(ντυμένη) μέσα στο σπίτι για να είναι το σπιτικό γερό και στεριωμένο σαν την πέτρα.

Το σίδερο: Μόλις αλλάξει η χρονιά βάζουν ένα σίδερο μπροστά στην πόρτα, ούτως ώστε όποιος έρθει και ποδαρίσει να πατήσει πάνω στο σίδερο για να είναι τα μέλη του σπιτιού γερά και σιδερένια!

Με το δεξί! Μεγάλη σημασία έχει το ποδαρικό να γίνει με το δεξί, ώστε να πάει η χρονιά καλά και δεξιά!

Η τελετή του ποδαρικού

Αυτός που κάνει το ποδαρικό, αρχικά μπαίνει στο σπίτι με το δεξί πόδι «Μέσα καλό» Γυρίζει πάλι δύο, τρία βήματα πίσω και ξαναλέει «Κι όξω το κακό». Τούτο το κάνει τρεις φορές.

Εκεί κοντά στην είσοδο του σπιτιού, σε μια γωνιά, είναι στημένο το κλωνάρι της ελιάς, όχι από κολοβή που 'ναι πικρό το λάδι αλλά, από "μλουλια" αδραμυτιανή που κάνει γλυκό λάδι, σύμβολο της ειρήνης και της ομόνοιας που πρέπει να βασιλεύει μέσα σε κάθε οικογένεια.

Δίπλα βρίσκονται πιάτα με κριθάρι και σιτάρι που σημαίνουν την ευφορία των χωραφιών και τη γονιμότητα των ζωντανών.

Άλλες φορές πάλι για τον ίδιο λόγο έβαζαν ένα στρογγυλό χωριάτικο ψωμί, ζυμωμένο από την νοικοκυρά.

«Καλημέρα, τσι τ’ Αγιού Βασ’λιού. Γεια χαρά γεια Βασίλ’ πάντα μάλαμα κι ασήμ Καλουσύν’ γιρουσύν’ Κλου κλου πουλλά πλια.»

Πιάνει το σιδερένιο αντικείμενο και λέει: «Σίδηρου πάνου, σίδηρου κάτου, σίδηρου τσι γοι αθρώπ’ π’ είνι μέσα στου σπίτ’.» Προχωρώντας προς τη μέση της αυλής, εύχεται: «Σα π’ βαρούν τα σίδηρα, να βαρεί η κισέ μας» (το πορτοφόλι μας) και ρίχνει κάτω το σιδερένιο αντικείμενο.

Χύνει το «αμίλητο νερό» κάτω και στις γωνιές κι εύχεται: «Σα π’ σκουρπά του νιρό, να σκουρπίσ’ του μπιρικέτ’ μέσα στου σπίτ’ μας» ή «Σα π’ σκουρπά του νιρό, να σκουρπίσουν τα καλά μέσα στου σπίτ’μας».

Κρατά μια πέτρα και λέει: «Σα π’ βαρεί η πέτρα, να βαρεί η κισέ τ’ νοικουκύρ’». Το είχαν σε καλό να είναι η πέτρα μαλλιαρή και να εύχονται: «Σαν που ’νι ντυμέν’ η πέτρα, να είνι τσι του σπίτ’ μας ντ’μένου».

Μετά βάζει κάτω την πέτρα, σηκώνει το ρόδι ψηλά, το πετά με δύναμη κάτω και, καθώς σπάει και σκορπά, λέει: «Σα π’ είνι του ρόδ’ γιμάτου, να είνι τσι του σπίκ’ μας γιμάτου» ή «Σα π’ σκουρπά του ρόδ’, να σκουρπούν τα καλά μέσα στου σπίκ’ μας». Και συμπληρώνει: «Σα π’ σκουρπά του ρόδ’, να σκουρπίσουν ούλ’ οι οχτροί μας».

Παρ’ όλο που το τελετουργικό είναι τυπικό, η διατύπωση, η σειρά και το περιεχόμενο των ευχών είναι πιο ελεύθερα και σχετικά με τις ιδιαίτερες ανάγκες και επιθυμίες της οικογένειας.

Τέλος, βάζουν όλοι το δάχτυλο μέσα στο μέλι για να είναι γλυκιά η ζωή τους όλο το χρόνο. Αμέσως μετά αυτός που κάνει το ποδαρικό κάθεται να τον κεράσουν για να καθίσουν και οι κλώσες του σπιτιού να κάνουν πολλά πουλιά. Η νοικοκυρά κερνάει πλατσέντα και λικέρ και ανταλλάσσονται ευχές.

Μετά, όλη η οικογένεια που είναι παρούσα στην τελετή, τρώνε πλατσέντα και καλούδια για χάρη του Άγιου Βασίλη.

Τρεις μέρες κάθονται τα σύνεργα του ποδαρικού στον τόπο τους. Και μετά, ρίχνουν το ρόδι το σιτάρι και το κριθάρι στις κότες για να κλωσήσουν και να βγάλουν πολλά κλωσσοπούλια.

Το Καλλονιάτικο ποδαρικό

Καλημέρα τσι τ’ αγιού Βασ’λειού

Γεια χαρά γεια Βασίλ’ πάντα μάλαμα κι ασήμ

Καλουσύν’ γιρουσύν’

Κλου κλου πουλλά πλια

Σα που είνι γιμάτου του ρόδ’ Νάνι γιμάτου τσι του σπίτ’

Σα που σκουρπούν οι παπούδις Να σκουρπστούν τσι γι’ ουχτροί

Σα που είνι το σίδιρο γιρό νάνι ο νοικοκύρς σιδιρένιος

Σα που βαρεί γη πέτρα Να βαρεί τσι κισές τ’ νκουτσύρ’

Σα που είνι ντυμένο του κρουμμύδ να εινι τσι του σπιτ τ'νοικουκύρ

Σα που κάθουμι γω (κάθεται ανακούρκουδα} να καθούντιν κι οι κλώσσες.

Σα που τρέχ του νιρό Να τρέχ’ τσι του μπιρικέτ’ τ’σπιτιού

Αμήν τσι χρόνια σας πουλλά