Ο Άτταλος ο Β΄ σε ένα ντουβάρι της Περγάμου

Στα δείγματα της βιομηχανικής αρχαιολογίας της Περγάμου των Ρωμιών του 19^ο αιώνα

Ο Άτταλος ο Β΄ σε ένα ντουβάρι

 * Γράφουν οι

ΜΑΡΙΑ ΔΙΑΚΟΥΜΑΚΟΥ αρχαιολόγος επιγραφικός

ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΑΛΑΣΚΑΣ Δημοσιογράφος, ερευνητής

Φωτογραφίες

ÖZNUR UŞAKLILAR

Φυσικό σύνορο της Περγάμου ο ποταμός Σελινούς. Ο Ποκλουτζά Τζαγ των Τούρκων. Χωρίζει την πόλη στα δυο, πότε χωρίζει τις εθνότητες της Πολιτείας, πότε τις θρησκείες σε ετούτο το παλίμψηστο λαών και πολιτισμών.

Σήμερα από τον πάλαι ποτέ Άγιο ποταμό της πόλης δεν μένει παρά ένα βρώμικο ξερό στενό κομμάτι γης, όπου απορρέουν αλλού υπόνομοι σπιτιών κι αλλού δίκτυα αποχέτευσης όμβριων υδάτων. Μια μυρωδιά μούχλας και πολλά σκουπίδια παντού…

Παντού όμως, φυτρώνουν θαρρείς από τη γη αρχαίοι δόμοι, άλλοι από θεμέλια σπιτιών, εκεί στις άκρες του ποταμού, άλλοι από τοίχους αντιστήριξης κι άλλοι που κύλησαν ένας Θεός ξέρει πώς και γιατί από τις πλαγιές της ακρόπολης.

Δυο αρχαίες γέφυρες συνέδεαν την αρχαία πόλη, οι ίδιες που αργότερα γεφύρωναν τον ορθόδοξο ρωμιό μαχαλά και το μαχαλά των Αρμένηδων με τον τούρκικο μαχαλά και τον Εβραϊκό. Λίγο μετά τη δεύτερη γέφυρα των ταμπάκικων, την Αρμένικη γέφυρα ή Ταμπάκ Κιοπρού, ο ποταμός «κλείνονταν» σε δυο σήραγγες, άγνωστο γιατί. Ένα μεγάλο έργο υδραυλικής και μηχανικής εκείνης της εποχής των Ελληνιστικών και μετέπειτα Ρωμαϊκών χρόνων, έξι μέτρα φάρδος η κάθε μια σήραγγα, επτά μέτρα ύψος επί 200 σχεδόν μέτρα μήκος, για να χωρέσει πάνω του τι;

Στο συγκρότημα των Αιγυπτίων θεών…

Οι αρχαιολόγοι μιλάνε για την κατασκευή των σηράγγων ταυτόχρονα με το συγκρότημα των Αιγυπτίων θεών. Ετούτο το τεράστιο λατρευτικό σύνολο το φτιαγμένο επί εποχής Αδριανού, δώρο στην πόλη της Περγάμου, που η Ρώμη κατέκτησε ειρηνικά. Με διαθήκη του τελευταίου βασιλιά της, του Αττάλου του Γ΄ του Φιλομήτορος αποκαλουμένου, που βασίλεψε επί πέντε χρόνια από το 138 ως το 133 προ Χριστού. Ήταν γιος του Ευμένη Β΄ του Σωτήρος και της Στρατονίκης και κατά τη διάρκεια της θητείας του διακρίθηκε περισσότερο ως βοτανολόγος και λιγότερο ως βασιλιάς. Όταν πέθανε, ήταν άτεκνος και κληροδότησε την επικράτειά του στο ρωμαϊκό κράτος με όρο τη διατήρηση της αυτονομίας της Περγάμου.

Σήμερα στον δρόμο τον κάθετο, στην αρχή της σήραγγας εκεί στα Ταμπάκικα, ένα τεράστιο ντουβάρι δείχνει από πού άρχιζε το περιτοίχισμα ετούτο του συγκροτήματος των Αιγυπτίων θεών. Αρχαιολογικές έρευνες κατέληξαν στο ότι στο μέσον του συγκροτήματος βρισκόταν ο ναός του Σεράπιδος κι οι δυο πύργοι προς τιμήν της Ίσιδος και του Οσίριδος…

Δεν έχει πια περιτοίχισμα, μοναχά ετούτο το κομμάτι του ντουβαριού. Τα περισσότερα από τα σπίτια του Αρμένικου μαχαλά κι αυτά ακόμα του Εβραϊκού γκρεμίστηκαν, για να αναδειχθεί ό,τι έμεινε από το αρχαίο λατρευτικό συγκρότημα. Σήμερα το λένε Κιζίλ Αβλί, «κόκκινος περίβολος», χάρη στο χρώμα των τούβλων που χρησιμοποιήθηκαν για την ανέγερσή του. Εκεί στην άκρη του αρχαίου λατρευτικού συγκροτήματος σταματά η σήραγγα. Εκεί, λέει, ξέβρασε ο Σεληνούς ποταμός το λείψανο του αγίου Αντύπα, του πρώτου επισκόπου της Περγάμου.

«Ξέρω τα έργα σου και πού κατοικείς.

Εκεί όπου είναι ο θρόνος του Σατανά

Και όμως κρατάς το όνομά μου

και δεν αρνήθηκες την πίστη μου

ακόμα και κατά τις ημέρες που ζούσε ο Αντύπας,

ο μάρτυράς μου ο πιστός,

ο οποίος φονεύθηκε στην περιοχή σας,

εκεί όπου ο Σατανάς κατοικεί».

Τούτα μαρτυρεί για τον Αντύπα, τον πολιούχο Άγιο της Περγάμου ο ιδρυτής της Εκκλησίας της Περγάμου, ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, στην «Αποκάλυψή» του.

Και οι γιαγιάδες οι Περγαμηνές, σαν επισκεπτόσουν μαζί τους την πολιτεία, έδειχναν στην άκρη, εκεί στο τέλος της σήραγγας, ένα χωμάτινο όγκο. Ήταν λέει ο τάφος του Αγίου Αντύπα. Γονάτιζαν κι άναβαν κεράκια που κουβαλούσαν μαζί τους από τα σπίτια τους τα «προσφυγικά», καταπώς τα έλεγαν, στη μνήμη του μαθητή του Αγίου Ιωάννη. Ο οποίος λέει μαρτύρησε εκεί σε αυτόν το χώρο. Άλλοι λένε πως μαρτύρησε στο αμφιθέατρο. Τον έκαψαν σε ένα καζάνι ή τον κάρφωσαν πάνω στα δόντια του σκυλόμορφου Σέραπι. Κι από τότε ο Άγιος Αντύπας έγινε Άγιος προστάτης των χριστιανών οδοντιάτρων!

Στο συγκρότημα της χριστιανικής λατρείας

Με τούτα και με τα άλλα ο χριστιανισμός εδραιώθηκε. Ο τόπος «όπου κατοικεί ο Σατανάς», που έλεγε ο μαθητής του Χριστού, ο μεγάλος βωμός του Διός κει πάνω στην Ακρόπολη, γκρεμίστηκε. Κι ο «θρόνος» του, το ιερό των μεγάλων θεών μετατράπηκε σε χώρο χριστιανικής λατρείας. 

Ναός του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου το κεντρικό τμήμα, το Σεράπειο. Στο εσωτερικό του Σεραπείου χτίστηκε κάποια στιγμή μια ολάκερη βασιλική, για να καθαγιασθεί ο χώρος από την ειδωλολατρική θρησκεία. Αλλά και ο πύργος της Ίσιδας στα νότια μετατράπηκε σε ναό των τεσσάρων Αγίων της Περγάμου, Κάρπου, Παπύλου, Αγαθονίκης και Αγαθόδωρου. Και ναός του Αγίου Αντύπα λειτούργησε στον έτερο πύργο του συγκροτήματος στα βόρεια, αυτόν στον οποίο λατρεύονταν ο Όσιρις. Κι όλο ετούτο, με τούτα και με κείνα, κράτησε μέχρι τον 15^ο μετά Χριστό αιώνα, που ο Ταμερλάνος κατέλαβε την Πέργαμο και τα έκανε όλα έτσι που είναι σήμερα…

Η μνήμη του τάφου του αγίου Αντύπα έμεινε μοναχά και το όνομα της περιοχής, το «σιγίρ αλάνι», όπου ανάμεσα σε ερείπια βοσκούσαν οι οικόσιτες γελάδες των Περγαμηνών ως το βράδυ, που ο τούρκος κολίγας τις οδηγούσε στο σπίτι για το γάλα της μέρας… Κρατούσε για αμοιβή ένα ποτήρι γάλα!

Για την ιστορία και μόνο ας σημειώσουμε τούτο. Ο πύργος του Οσίριδος ξαναχρησιμοποιήθηκε στην τριετία 1919 - 1922 ως ναός του Αγίου Αντύπα. Για να μετατραπεί σε τζαμί (κουρτουλούς τζαμί = τέμενος της απελευθέρωσης) αμέσως μετά τη Μικρασιατική καταστροφή και να παραμείνει τζαμί ως τις μέρες μας. Πρόσφατα μάλιστα, και στο τζαμί όπως και σε όλο τον αρχαιολογικό χώρο πραγματοποιήθηκαν εργασίες συντήρησης.

Στη γέφυρα στου Ρεζή

Ας ξαναγυρίσουμε όμως εκεί, στα τέλη του 19^ου αιώνα και συγχωρέστε μας ετούτο το αέναο πήγαινε έλα… Αμέσως μετά το Κιζίλ αυλή, τα σπίτια και τα μαγαζιά που το περιστοίχιζαν από τα βόρεια, από την πλευρά της ακρόπολης, άρχιζαν τα τούρκικα νεκροταφεία. Κι από τα νότια εκτεινόταν ο Εβραϊκός μαχαλάς. Ως την τρίτη και τελευταία γέφυρα του Σελινούντα ποταμού, τη γέφυρα του Ρεζή.

Στη δυτική άκρια της βόρειας πλευράς της γέφυρας έστεκε το κτήριο του Ρεζή. Αποθήκες και γραφεία της γαλλικής εταιρείας του μονοπωλίου καπνού. Στην ανατολική άκρη της βόρειας πλευράς της γέφυρας άρχιζε το εκκοκκιστήριο κι αλευρόμυλος των Ιωάννη Βαλσάμη και Τσιμπουξή. Κι αμέσως μετά το άλλο πρωτοποριακό για την εποχή, ο ατμοκίνητος αλευρόμυλος του Θόδωρου Στεφανίδη ή Καμπούρη. Εκεί όπου λένε οι ιστορίες, που ο απόηχος τους έφτασε ως τις μέρες μας, στις 13 Μαΐου του 1914 ο ιδιοκτήτης του μοναχός του και μόνο με τη χρήση της μπουρούς της ατμομηχανής (κι ενός δίκαννου για να λέμε την αλήθεια) έτρεψε σε φυγή τους Τούρκους που επιτέθηκαν στο εργοστάσιο να το πλιατσικολογήσουν…

Τα εργοστάσια ίσως να μην τα πλιατσικολόγησαν τότε, στέκουν σήμερα όρθια, απομεινάρια της εποχής εκείνης, δείγματα βιομηχανικής αρχαιολογίας της Μικρασιατικής γης. Δεξιά από την είσοδο του κτηρίου του Ρεζή αντικρίζει κανείς σήμερα άλλον έναν μάρτυρα της δισχιλιοστής και βάλε ιστορίας ετούτης της πόλης, μια μαρμάρινη επιγραφή.

Δημοσιεύτηκε από τον Max. Frӓnkel στην σειρά της Ακαδημίας του Βερολίνου για τις επιγραφές της Μικράς Ασίας με τίτλο Die Inschriften von Pergamon, 2 vols., Berlin 1890-1895, στον 2ο τόμο με υπότιτλο Römische Zeit. Inshriften auf Thon, σελ. 504, αρ. 169 α. Για τον τόπο ευρέσεως της επιγραφής, ίδιο από τότε, ο εκδότης γράφει: «Θραύσμα από λευκό μάρμαρο, εντοιχισμένο στο νέο κατάστημα καπνού, στην αριστερή όχθη του Σελινούντα, κάτω από την λεγόμενη βασιλική (ενν. την εκκλησία)».

Το κείμενο είναι το εξής:

[Ἄτ]ταλο[ς βασιλέως Ἀττάλου καὶ]

[β]ασιλ[ίσσης Ἀπολλωνίδος]

[Φι]λέται[ρον τὸν ἀδελφόν].

Σύμφωνα με το κείμενο της επιγραφής, ο Άτταλος, γιός του βασιλέως Αττάλου και της βασιλίσσης Απολλωνίδος, ιδρύει άγαλμα προς τιμήν του αδελφού του, Φιλεταίρου. Πρόκειται επομένως για τιμητική επιγραφή, χαραγμένη στο βάθρο του αγάλματος του Φιλεταίρου.

Ο Άτταλος, ιδρυτής του αγάλματος, είναι ο Άτταλος Β΄ της δυναστείας της Περγάμου (220-138 π.Χ.), γνωστός και ως Φιλάδελφος,  γιός του βασιλιά Αττάλου Α΄ του Σωτήρος (269-197 π.Χ.) και της Απολλωνίδος.

Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του αδερφού του Ευμένη Β΄ του Σωτήρος, από το 197 π.Χ. έως το 158 π.Χ., ο Άτταλος υπήρξε σημαντικός του σύμβουλος και ουσιαστικά συνδιοικητής του σε πολιτικό, διπλωματικό και στρατιωτικό επίπεδο. Μαζί, ασκώντας έντονα φιλορωμαϊκή πολιτική, κατάφεραν να μετατρέψουν την πατρίδα τους σε ελάχιστο χρόνο από ένα σχετικά ασήμαντο βασίλειο σε μια ισχυρότατη μοναρχία. Ο Άτταλος έδωσε το παρόν σε πολλές από τις μάχες που διαμόρφωσαν το πρόσωπο της ελληνιστικής Ανατολής κατά το 2ο αιώνα π.Χ. Διακρίθηκε επίσης ως διπλωμάτης πραγματοποιώντας συχνά ταξίδια στη Ρώμη, όπου και κέρδισε την εκτίμηση των ισχυρών ανδρών της εποχής. Κάποτε μάλιστα του προσφέρθηκε βοήθεια προκειμένου να ανέλθει στο θρόνο του αδερφού του, την οποία όμως και αρνήθηκε. Ο Άτταλος διαδέχτηκε τελικά ομαλά τον Ευμένη το 158 π.Χ. και κυβέρνησε για 21 έτη ακόμη, νυμφευόμενος τη χήρα βασίλισσα Στρατονίκη. Κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής συνέχισε να επεμβαίνει ενεργά στη διαμόρφωση του πολιτικού σκηνικού της Ανατολής, εξακολουθώντας να απολαμβάνει την εύνοια των παλαιών του πολιτικών συμμάχων στη Ρώμη.

Όπως και οι προκάτοχοί του, άφησε επίσης αξιόλογο πολιτιστικό έργο, από το οποίο ξεχωρίζει η Στοά του Αττάλου στην πόλη των Αθηνών. Απεβίωσε σε ηλικία 82 ετών κληροδοτώντας το θρόνο του στον ανιψιό του, Άτταλο Γ΄ τον Φιλομήτορα, στον οποίο αναφερθήκαμε παραπάνω.

Δεν μπορούμε να χρονολογήσουμε με ακρίβεια την επιγραφή στην διάρκεια της βασιλείας του Αττάλου Β’, ούτε μπορούμε να ξέρουμε τον λόγο της ίδρυσης του αγάλματος.

Ξέρουμε μοναχά πως μόλις 13 Ελληνικά γράμματα σε ένα μάρμαρο εντοιχισμένο σε ένα ντουβάρι ενός παλιού βιομηχανικού κτηρίου της εποχής των Ρωμιών, μας παίρνει από το χέρι θαρρείς και μας διαπερνά στους αιώνες.

-------

Σε πρώτο πλάνο η επιφάνεια της γέφυρας του Ρεζή. Κι το κτήριο, ότι απέμεινε….

Η γέφυρα του Ρεζή και τα δείγματα βιομηχανικής αρχαιολογίας της Περγάμου

Η εντοιχισμένη στην αποθήκη του Ρεζή επιγραφή, από το βάθρο του αγάλματος του Φιλεταίρου

*  Από τη σημερινή (12.2.2018) έκδοση της εφημερίδας "Τα Νέα της Λέσβου"