Στα χνάρια του αρχαίου Ρωμαϊκού Υδραγωγείου (Αϊ Δημήτρης - Περίτονο – Κόβελη – Πασπαλάς – Λάμπου Μύλοι – Έ(ν)θρονος – Καρύνη)
Μια από τις ωραιότερες περιπατητικές διαδρομές της περιοχής μας είναι αυτή που ξεκινά από τον Αϊ Δημήτρη και ακολουθώντας τον ρου του ποταμού καταλήγει στον κάμπο του Ευεργέτουλα. Εντυπωσιακός ο καμβάς της φύσης, αλλά και τα υπολείμματα του αρχαίου Ρωμαϊκού Υδραγωγείου σ’ όλο το μήκος της διαδρομής και ιδιαίτερα στη θέση Πασπαλάς.
Από την Αγιάσο κατηφορίζουμε στον Αϊ Δημήτρη είτε μέσω του αγροτικού δρόμου Αϊ Βασίλη – Κ’θαρίστιργιας είτε από τη διαδρομή Νεκροταφείο – Καστέλι – Καρκαβούρα και παίρνουμε τον αγροτικό δρόμο προς Περίτονο – Δίγα - Κόβελη – Πατέρα Κάμπο – Πασπαλά.
Ο γάργαρος χείμαρρος, που διαρρέει τη γραφική μικρή κοιλάδα του Αϊ Δημήτρη, φιδοσέρνεται ανάμεσα από μια εκπληκτικής ομορφιάς ρεματιά που αυλακώνει καρποφόρες περιοχές και φτάνοντας στον κάμπο του Ιππείου χύνεται στον ποταμό Ευεργέτουλα. Το Περίτονο είναι η κλεισούρα που εκτείνεται από το Μύλο του Κοντέλη στον Αϊ Δημήτρη ως την μπαξεδομάνα Κόβελη. Είναι ίσως το ωραιότερο κομμάτι αυτής της μαγευτικής διαδρομής. Μπαίνοντας στη ρεματιά από τον Αϊ Δημήτρη, αριστερά μας έχουμε το πανέμορφο τσαμλίκι, που αναδύει τη βαριά μυρωδιά του ρετσινιού, και δεξιά μας το βλογημένο λιώνα. Σε μια διακλάδωση του δρόμου υπάρχει ενημερωτικός πίνακας με το ιστορικό της μάχης του Περίτονου, που έγινε την περίοδο του Εμφυλίου (11 Ιανουαρίου 1947) μεταξύ ανταρτών και κυβερνητικών δυνάμεων. Περνώντας τη ρεματιά, στο απέναντι αντέρεισμα (πάνω από το κτήμα του Νικόλα Ταράνη), υπάρχει αναθηματική πλάκα με τα ονόματα των πεσόντων του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας.
Αμέσως μετά, πάνω σε μια καμπή του ποταμού, ένας βραχώδης όγκος στεφανωμένος από δυο ογκόλιθους, που φαντάζουν σαν τις καμπούρες μιας καμήλας, ξεφυτρώνει στα πλευρά του υψώματος της Αφουράδας. Οι ελιές σκαρφαλώνουν ως τα ριζά του βράχου (Ράχτου τ’ Μαστραντουνά) και συναντούν τα πεύκα που ντύνουν τη ραχοκοκαλιά του βουνού.
Άμα καβαλικέψεις την κορφή του, η ματιά αγκαλιάσει τη γύρω περιοχή. Απ’ αυτή την αετοφωλιά απολαμβάνεις με θαυμασμό τον υπέροχο καμβά του τοπίου. Το ανάγλυφο του εδάφους παρουσιάζει έντονες πτυχώσεις, διαγράφοντας τους απαλούς κυματισμούς μιας ποικιλοπράσινης θάλασσας. Η γυμνή κορφή του Ολύμπου δεσπόζει πάνω από τις δασωμένες βουνοκορφές. Ψηλά η ρεματιά είναι στενή, μα όσο κατηφορίζει προς τον κάμπο πλαταίνει και σχηματίζει εύφορες μικρές πατσάδες, σπαρμένες αφακιά και τριφύλλι. Από τη μια ροβολάνε στη ντερεδιά οι χρυσοπράσινες ελιές κι από την άλλη τα βαθυπράσινα πεύκα. Όμως το ποτάμι είναι πνιγμένο από τα θεριεμένα πλατάνια που δημιουργούν από πάνω του μια βαθύσκιωτη φυσική στοά κι από τις πικροδάφνες, που στολίζουν με τα ρόδινα άνθη τους τις όχθες του. Πού και πού λυγερόκορμες λεύκες πυργώνουν το μπόι τους. Καλύβια λουπάζουν κάτω από τη σκιερή αγκαλιά της οργιάζουσας φύσης, όπου βρίσκουν απάγκιο οι ξωμάχοι του καθημερινού μόχθου, που ποτίζουν με τον ιδρώτα τους τη γη για να καρπίσει.
Αφήνουμε το Ράχτου τ’ Μαστραντουνά και ροβολάμε προς τη ρεματιά. Πριν περάσουμε το ποτάμι και βγούμε στο δρόμο, μπορούμε να επισκεφτούμε την καμάρα της Ανηραγίδας, που πήρε τ’ όνομά της από το όνομα της Νηρηίδας, αρχαίας θεότητας–νύμφης των θαλασσών, ποταμών και λιμνών. Υπάρχουν ίχνη της χτισμένης βάσης του αύλακα μεταφοράς νερού, πάνω στην οποία έχτισαν μεταγενέστερη ξερολιθιά. Στις όχθες του ποταμού της Ανηραγίδας υπάρχουν οι δυο βάσεις τμήματος του ρωμαϊκού υδραγωγείου (η καμάρα έχει πέσει). Πεύκα έχουν αναπτυχθεί και στις δυο πλευρές του κτίσματος με κίνδυνο οι ρίζες τους να αποσυνθέσουν το δομικό ιστό.
Λίγο παρακάτω, κοντά στην κοίτη του ποταμού, σώζεται τμήμα του υπόγειου αγωγού που διερχόταν από κτιστό υδραγωγείο, γνωστό ως Θυρίδια. Πρόκειται για κτιστή κατασκευή, που έφερε στη επάνω πλευρά τον υδραύλακα, κολλημένο στον βράχο της πλαγιάς, και από κάτω καμάρες και σήραγγες προς τον βράχο για την απορροή του νερού της πλαγιάς.
Λίγο παραπέρα από το κτήμα του Κομνηνού Μυστεγνιώτη (θέση Ατζίγγανος ή Ατζ’γκαναριά) περπατώντας κατά μήκος του ποταμού θα διακρίνουμε ίχνη βάσεων άλλου τμήματος του Ρωμαϊκού Υδραγωγείου.
Ξαναβγαίνουμε στον αγροτικό δρόμο που κινείται παράλληλα με το ποτάμι και κατηφορίζουμε προς τον Ευεργέτουλα. Στη θέση Κόβελη υπάρχει καλοδιατηρημένο δίτοξο γεφύρι με λιθόστρωτη ράχη, κατασκευασμένο το 1860. Το κύριο τόξο είναι μεγάλο ενώ το δευτερεύον είναι μικρό και έγινε μάλλον για λόγους αντιστήριξης.
Στην αγροτική θέση Πατέρα Κάμπος υπάρχει τσιμεντένιο γεφύρι που κατασκευάστηκε πάνω στις βάσεις παλιού τμήματος του Ρωμαϊκού Υδραγωγείου.
Συνεχίζοντας την πορεία μας θα βρεθούμε στην περιοχή Κ’μάσα, πίσω από την Καρύνη, κι από κει στη θέση Πασπαλάς. Λίγο πριν φτάσουμε στο μνημείο, κάτω ακριβώς από μια στροφή του αγροτοδασικού δρόμου υπάρχει ένα μικρό μονότοξο γεφυράκι. Λίγες δρασκελιές παραπέρα συναντάμε τις επονομαζόμενες Καμάρες, εναπομείναντα τμήματα του αρχαίου Ρωμαϊκού Υδραγωγείου, του μεγαλύτερου τεχνικού έργου της αρχαιότητας στη Λέσβο. Μια υδατογέφυρα με τέσσερα τόξα δεσπόζει στη ρεματιά, με λαξευμένους ορθογώνιους λίθους, δομημένους κατά το ψευδοϊσοδομικό σύστημα. Υπήρχαν τέσσερις καμάρες, ύψους περίπου 20 μέτρων, αλλά σώζονται μόνον οι δύο, σε καλή σχετικά κατάσταση. Είναι η μεγαλύτερη σωζόμενη τοξοστοιχία μετά απ’ αυτήν της Μόριας.
Συνεχίζουμε για το γραφικό χωριουδάκι των Λάμπου Μύλων, όπου μπορούμε να ξαποστάσουμε, κι από κει ακολουθούμε το δρόμο για το γεφύρι της Έθρονου, όπου σταματάμε για να σβήσουμε τη δίψα μας στην πετρόχτιστη κοινόχρηστη βρύση. Η περιοχή πήρε το όνομά της από το ερειπωμένο βυζαντινό εκκλησάκι της Παναγίας Ενθρόνου που βρίσκεται λίγο παραπάνω σ’ ένα μικρό ύψωμα απ’ όπου η ματιά αγκαλιάζει όλο το λεκανοπέδιο και φτάνει ως τον Κόλπο της Γέρας. Ο ποταμός Ευεργέτουλας διαρρέει τον κάμπο και αρδεύει τις εκτάσεις του με το πλούσιο δίκτυο των παραποτάμων του. Η κοίτη του φιδοσέρνεται ανάμεσα στα βαθύσκιωτα πλατάνια και τις λυγερόκορμες λεύκες που φύονται στις όχθες του ακολουθώντας τον ρου του ως τις εκβολές. Πύργοι και ντάμια στα ξέφωτα, στήλες γκρίζου καπνού που ανυψώνονται στον ουρανό και φωνές που αντιλαλούν από παντού μαρτυρούν τον καλλιεργητικό οργασμό που επικρατεί ολοχρονίς στον κάμπο.
Από την Έθρονο βγαίνουμε στη δροσόλουστη Καρύνη και ανηφορίζουμε τη λιθόστρωτη πατουμένη που μας βγάζει στο Σταυρί.
