Το Χριστουγεννιάτικο Δέντρο στη Λαογραφία, την ιστορία και την παράδοση

Γράφει ο Σταύρος Ξ. Βαλτάς

Καλλονή Δεκέμβριος 1960, από νύχτα σε νύχτα! Το λιομάζωμα βρίσκεται στο αποκορύφωμά του. Γρήγορος ο ρυθμός της τέμπλας, όλο το χωριό στο πόδι. Βιαστικοί οι ξωμάχοι αχάραγα περνούν απ τα καφενεία, φευγαλέοι οι χαιρετισμοί τους στου δρόμουs. Όμως, όσο κι αν επείγουν οι δουλειές, οι Καλλονιάτες βρίσκουν χρόνο για να κάνουν τις απαραίτητες  ετοιμασίες  για τις γιορτές του Δωδεκαήμερου. Το βράδυ, ή μια βροχερή μέρα, δίνουν την ευκαιρία στις νοικοκυρές να συγυρίσουν, να ασβεστώσουν και να στολίσουν το σπίτι με τα υφαντά χράμια, τα χειροποίητα χαλάκια και τα σκαλόπανα. Τα νεότερα μέλη της οικογένειας στολίζουν το δέντρο, ένα μεγάλο κλαρί από πεύκο (τσάμι), με βαμβάκι για χιόνι, κουκουνάρες (κουκτζέλις) τυλιγμένες σε χρυσόχαρτα, μπαλόνια και μικρά διακοσμητικά αντικείμενα. Στην κορυφή του, το μεγάλο αστέρι από χαρτόνι τυλιγμένο με χρυσόχαρτο και στη βάση ζωγραφισμένη σε χαρτί ή χαρτόνι η φάτνη!

Χριστούγεννα, μέρες χαράς, μέρες γιορτής.  Ατμόσφαιρα γλυκιάς θαλπωρής στο σπίτι, στην οικογένεια με τις χαρούμενες προετοιμασίες, τις δημιουργικές φαντασίες, με τα ήθη και έθιμα των γιορτινών αυτών ημερών. Η αξία των Χριστουγεννιάτικων γιορτών έγκειται στις νοσταλγικές παιδικές αναμνήσεις, που μένουν ίσως αναλλοίωτες στο χρόνο. Κουλουράκια, μελομακάρονα, κουραμπιέδες, βασιλόπιτες, δώρα, στολίδια, κάλαντα και το Χριστουγεννιάτικο δέντρο! Το στόλισμα του χριστουγεννιάτικου δέντρου είναι για πολλούς η ουσία των Χριστουγέννων. Συμβολίζει το τέλος του χειμώνα, την αναβλάστηση και την καινούργια ζωή, γι' αυτό και τα κλαριά είναι καταπράσινα και από φυτά αειθαλή. Το δέντρο με τα αναβλαστικά σχήματα και το πράσινο χρώμα ήταν πάντα ένα σύμβολο ζωής.

Οι πρόγονοι του Χριστουγεννιάτικου δέντρου μπορούν να αναζητηθούν στα ειδωλολατρικά έθιμα της λατρείας  των δέντρων. Οι Βίκινγκς χρησιμοποιούσαν το δέντρο στις τελετές τους ως σύμβολο αναγέννησης που σηματοδοτούσε το τέλος του χειμώνα και τον ερχομό της άνοιξης και της αναγέννησης της μητέρας Φύσης. Στην Αγγλία, όπως και στην Γαλλία, οι Δρυίδες στόλιζαν βελανιδιές με φρούτα και κεριά προς τιμήν των θεών τους. Σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές, οι χριστουγεννιάτικες παραδόσεις είναι ένα μίγμα της λατρείας του Σατούρνο και άλλων δοξασιών που αναμείχθηκαν με τις χριστιανικές.  Όταν γιόρταζαν οι Ρωμαίοι τα Σατουρνάλια προς τιμήν του θεού Σατούρνο, στόλιζαν διάφορα δέντρα με στολίδια, όπως καρύδια ή άλλα φαγώσιμα.  Αργότερα, τον μεσαίωνα, οι πραματευτάδες (γυρολόγοι) πούλαγαν στα πανηγύρια και στα παζάρια στολίδια του δέντρου από χαρτί, ζυμάρι και γύψο. Επίσης τον μεσαίωνα στη Δύση, κρεμούσαν αειθαλή κλαδιά πάνω από τις πόρτες και τα παράθυρά τους, γιατί πίστευαν ότι κάτι τέτοιο κρατάει μακριά μάγισσες, φαντάσματα, κακά πνεύματα και ασθένειες. Περιγραφές αναφέρουν ότι το τέμπλο της Αγίας Σοφίας ήταν στολισμένο με διάφορα μεταλλικά κυπαρίσσια που αντί για καρπούς είχαν φωτάκια, (φυσικά όχι ηλεκτρικά), αλλά από κεριά ή καντηλάκια. Στη μονή Ιβήρων του Αγίου Όρους θα βρούμε ένα μανουάλι με επτά φώτα-κεριά σε σχήμα λεμονιάς. Στο Πλωμάρι της Λέσβου για Χριστουγεννιάτικο δέντρο είχαν ένα κλαδί ελιάς. Συνήθιζαν να το κρεμάνε στην είσοδο του σπιτιού για να έχουν καλή σοδιά τη νέα χρονιά.

Το έθιμο του χριστουγεννιάτικου δέντρου στην Ελλάδα, κατά μία εκδοχή, έχει ξενική προέλευση και το εισήγαγαν οι Βαυαροί. Για πρώτη φορά στολίστηκε δέντρο στα ανάκτορα του Όθωνα το 1833 και μετά στην Αθήνα. Από τον Β παγκόσμιο πόλεμο και μετά το δέντρο με τις πολύχρωμες μπάλες μπήκε σε όλα τα ελληνικά σπίτια. Πρόδρομός του, το χριστόξυλο, ένα χοντρό ξύλο από αχλαδιά ή αγριοκερασιά. Τα αγκαθωτά δέντρα, κατά τη λαϊκή αντίληψη, απομακρύνουν τα δαιμονικά όντα (καλικάντζαροι). Σύμφωνα με την παράδοση, φέρνει καλοτυχία και κυρίως προστατεύει το σπίτι από τους καλικάντζαρους που μπαίνουν από τις καμινάδες και κλέβουν ή κάνουν ζημιές στο νοικοκυριό. Τοποθετούσαν το χριστόξυλο στο τζάκι του σπιτιού την παραμονή των Χριστουγέννων. Η στάχτη των ξύλων προφύλασσε το σπίτι και τα χωράφια από κάθε κακό. Το χριστόξυλο αντικαταστάθηκε από το Χριστουγεννιάτικο δέντρο, το οποίο από τη Γερμανία (Λούθηρος) εξαπλώθηκε και ρίζωσε και στις ευρωπαϊκές χώρες, για να ταξιδέψει στη συνέχεια σε όλο τον κόσμο.

Η άλλη εκδοχή είναι εντελώς αντίθετη. Η ιδέα για τον στολισμό ενός δέντρου κατά τα Χριστούγεννα δεν είναι ξενόφερτη, όπως θεωρούν πολλοί.  Έχει τις ρίζες της στην αρχαία Ελλάδα. Παρόμοιο έθιμο υπήρχε, μόνο που το φυτό δεν ήταν έλατο, αλλά η Ειρεσιώνη.

Η Ειρεσιώνη  (είρος = έριον, μαλλίον) ήταν κλάδος αγριελιάς (κότινος) στολισμένος με γιρλάντες από μαλλί λευκό και κόκκινο και με τους πρώτους φθινοπωρινούς καρπούς (σύκα, καρύδια, αμύγδαλα, κάστανα, δημητριακά, κ.λπ., εκτός του μήλου και του αχλαδιού).

Αποτελούσε έκφραση ευχαριστίας για τη γονιμότητα του λήξαντος έτους και παράκληση συνέχισης της γονιμότητας και ευφορίας κατά το επόμενο και ήταν αφιερωμένη στην Αθηνά, τον Απόλλωνα και τις  Ώρες (Ευνομία, Δίκη, Ειρήνη).

Το διάστημα 22 Σεπτεμβρίου-20 Οκτωβρίου, παιδιά, των οποίων και οι δύο γονείς ζούσαν, περιέφεραν την Ειρεσιώνη στους δρόμους της πόλης των Αθηνών τραγουδώντας κάλαντα από σπίτι σε σπίτι, παίρνοντας το φιλοδώρημά τους από τον νοικοκύρη ή τη νοικοκυρά και, όταν έφθαναν στο σπίτι τους, κρεμούσαν την Ειρεσιώνη  πάνω από την εξώπορτά τους, όπου έμενε εκεί μέχρι την ιδία ημέρα του νέου έτους, οπότε, αφού τοποθετούσαν την νέα, κατέβαζαν την παλιά και την έκαιγαν. Άλλα παιδιά κρεμούσαν την Ειρεσιώνη  πάνω από την θύρα του Ιερού του Απόλλωνος.

Πρόγονος λοιπόν, του χριστουγεννιάτικου δέντρου είναι η Ειρεσιώνη, μέσω της οποίας μεταδόθηκε το έθιμο του στολισμένου δέντρου στους βόρειους λαούς από τους Έλληνες ταξιδευτές, οι οποίοι ελλείψει ελαιοδένδρων στόλιζαν κλαδιά από τα δέντρα που ευδοκιμούσαν σε κάθε τόπο.

Η συνέχεια της αρχαίας Ελληνικής «Ειρεσιώνης», όχι μόνο δεν απαγορευόταν στο Βυζάντιο αλλά αντιθέτως κατά την εορτή των Χριστουγέννων έχουμε τους στολισμούς με δεντρολίβανα των στηνόμενων στύλων. «...κατά διαταγήν του έπαρχου της (κάθε) πόλεως, ου μόνον καθαρισμός των οδών εγένετο, αλλά και στολισμός διαφόρων κατά διαστήματα στηνομένων στύλων με δενδρολίβανα, κλάδους μύρτου και άνθη εποχής...» (Φαίδωνος Κουκουλέ, «Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός» τ. στ', σελ. 152).

Πάντως η ανάμνηση του βυζαντινού Χριστουγεννιάτικου στολισμού με στηνόμενους στύλους και δενδρολίβανα επιβίωσε στα σημερινά Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα: «Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά ψηλή μου ΔΕΝΔΡΟΛΙΒΑΝΙΑ...».

Αξίζει να σημειωθεί ότι η φάτνη, η οποία τοποθετείται στην βάση του χριστουγεννιάτικου δένδρου, αποτελεί επίσης ελληνικό έθιμο από την εποχή του Βυζαντίου «Οι Βυζαντινοί κατά την ημέραν των Χριστουγέννων...εσχημάτιζον  σπήλαιον και εν αυτώ  ετοποθέτουν στρωμνήν εφ' ής ετοποθέτουν  παίδα, τον Ιησούν  παριστάνοντα...» (Φαίδωνος Κουκουλέ, «Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός» τ. στ", σελ. 151).

Η λαϊκή παράδοση στην ηπειρωτική Ελλάδα θέλει στολισμένο το έλατο. Σε αντίθεση η νησιωτική παράδοση, κυρίως επηρεασμένη από τον πολιτισμό της Θάλασσας, Θέλει στολισμένο το καραβάκι. Το καράβι συντρόφευε, φωτισμένο , τα κάλαντα των παιδιών στα νησιά.

Δεν γνωρίζω εάν στις Βόρειες χώρες της Ευρώπης, φύονται δενδρολίβανα, αλλά τα κλαδιά του ελάτου που μοιάζουν πολύ με εκείνα του δενδρολίβανου θα μπορούσαν ίσως να αποτελούν το πιο πρόσφορο υποκατάστατό του που διαδόθηκε ευρέως και παρέμεινε μέχρι τις μέρες μας.

Αναμφίβολα το Χριστουγεννιάτικο δέντρο είναι από τα πιο όμορφα έθιμα και κάθε χρόνο μικρά ή μεγάλα, φυσικά ή τεχνητά, φωτισμένα με λαμπιόνια, στολίζουν μια γωνιά του σπιτιού μας και δίνουν χαρά σε μικρούς αλλά και σε μεγάλους.