Αυγερινός και Πούλια
του Σταύρου Ξ. Βαλτά
Νοέμβριος πλέον μυστηριώδης και ιδιόμορφος μήνας του χρόνου. Είναι μια περίοδος μελαγχολική, επειδή πλησιάζει ο χειμώνας, αλλά και γεμάτη αισιοδοξία για τη συγκομιδή, που θα βοηθήσει σε εύκολο ξεχειμώνιασμα. Είναι ο μήνας που θυμίζει πότε καλοκαίρι και πότε το επερχόμενο χειμώνα. Έχει 30 ημέρες. Ονομάστηκε έτσι από το λατινικό novem δηλ. 9 γιατί ήταν ο ένατος μήνας του ρωμαϊκού ημερολογίου. Οι Ρωμαίοι τον είχαν αφιερώσει στον Ποσειδώνα και γιόρταζαν τα Ποσειδώνια.
Το ουράνιο σημάδι που κυριαρχεί τον μήνα Νοέμβριο και οργανώνει τις εργασίες των Ελλήνων αγροτών και κτηνοτρόφων, είναι ο αστερισμός της Πλειάδας, δηλαδή η Πούλια, όπως την ονομάζει ο λαός μας. Η ανατολή της Πούλιας στα τέλη Μαΐου και η δύση της στα μέσα Νοεμβρίου λίγο πριν την ανατολή του ηλίου, σημαδεύουν αντίστοιχα την αρχή του καλοκαιριού και την αρχή του χειμώνα, η δύση της τοποθετείται στις 14 Νοεμβρίου ανήμερα της γιορτής του Αγίου Φιλίππου.
Αναμφίβολα, η Πούλια και ο Αυγερινός είναι τα πιο γνωστά αστρικά αντικείμενα στον νυχτερινό ουρανό, όμως ποια είναι η σχέση μεταξύ τους και τι ακριβώς είναι το καθένα;
Εξαιρώντας το φεγγάρι, σε ότι αφορά την Πούλια, τον Αυγερινό και τον Αποσπερίτη, επικρατεί σύγχυση στους περισσότερους ενώ σε άλλους το θέμα παραμένει παντελώς άγνωστο. Αν προσθέσουμε δε, ότι το παλαιότερο όνομα της Αγιάσου Λέσβου (Οθωμανικά κατάστιχα Tapu Tahrir Defter του έτους 1548 ) ήταν Αυγερινός, η σύγχυση επεκτείνεται ακόμα περισσότερο!
Πούλια είναι η δημώδης ονομασία του αστρικού σμήνους των Πλειάδων. Η Πούλια αποτελεί πολύ σημαντικό αντικείμενο στον ουρανό, επειδή από τη θέση της προσδιορίζουν οι αγρότες και οι κτηνοτρόφοι την ώρα κατά τη νύχτα και έτσι κανονίζουν τις ασχολίες τους, που άρχιζαν με το χάραμα της ημέρας.
Μια από τις δραστηριότητες που τελειώνουν με το χάραγμα της ημέρας, είναι το μάζεμα των φύλλων του φυτού καπνός, «κίρντισμα», όπως ονομαζόταν στη Καλλονή της Λέσβου. Εφιάλτης ήταν για τους απασχολούμενους με την καλλιέργεια αυτή, η θέση της Πούλιας στον ουρανό. Οι καλλιεργητές με τους εργάτες, επιτάχυναν, να προλάβουν να μαζέψουν τα φύλλα του φυτού νωπά, πριν ξημερώσει.
Από τις παρατηρήσεις των γεωργών και των κτηνοτρόφων δόθηκε συνάφεια με τις εποχές, από όπου και η γνωστή παροιμία: «Όταν η Πούλια βασιλεύει, ο καλός ο ζευγολάτης αποσπέρνει, κι ούτε τσοπάνος στα βουνά, κι ούτε ζευγάς στους κάμπους».
Χαρακτηριστικές είναι επίσης και οι εκφράσεις: «Άμα σκάσει η Πούλια» ή «μέχρι να πέσει η Πούλια στη θάλασσα».
Στο σμήνος των Πλειάδων διακρίνονται εύκολα, με γυμνό μάτι έξι λαμπρά αστέρια, καθώς και ένα έβδομο λιγότερο φωτεινό. Άνθρωποι όμως με οξεία όραση, μπορούν να διακρίνουν μέχρι και 12 αστέρια στο σμήνος αυτό.
Σε λαϊκές διηγήσεις, η Πούλια παρουσιάζεται σαν εφτά αδερφές, ή σαν κλώσα με τα εφτά κλωσόπουλα.
Ήταν τον παλιό καιρό εφτά αδερφάδες και τη μία από δαύτες την σκότωσαν οι άλλες. Έγιναν όλες άστρα και όλα μαζί είναι η Πούλια. Γι' αυτό το ένα από τα επτά άστρα της Πούλιας δε φαίνεται τόσο καλά. Αυτή η εκδοχή μας παραπέμπει στη γνωστή από τη μυθολογία ιστορία: Απ' τις εφτά αδελφές, κόρες του Άτλαντα και της Πλειώνης (ή της βασίλισσας των Αμαζόνων). Η μια, η Μερόπη, έγινε γυναίκα του θνητού Σίσυφου.
Αυτή είναι το έβδομο αστέρι της Πλειάδας, που δεν φαίνεται καλά.
Σε μια άλλη εκδοχή, η Πούλια ήταν κλώσα με τα κλωσόπουλα της κι έγιναν αστέρια. Μονάχα τα έξι της έζησαν και γι' αυτό έξι αστέρια στην Πούλια φαίνονται καλά.
Καμιά φορά κατεβαίνει στη γη μ' όλη της τη φωλιά. Τότε γίνεται πολύς κρότος και ταραχή όταν κατεβαίνει και αλίμονο σ' εκείνον που βρει μπροστά της εκείνη τη στιγμή.
Οι αρχαίοι φαντάζονταν τις Πλειάδες σαν περιστέρια, ενώ στα λαϊκά παραμύθια η Πούλια είναι αδελφή του ήλιου και του φεγγαριού και βασίλισσα των πουλιών.
Στην πραγματικότητα η Πούλια είναι ένα σχετικά νεαρό σμήνος(ηλικίας περίπου 60 εκατομμυρίων ετών), με περίπου 3000 αστέρια του ίδιου φασματικού τύπου και ίδιας κίνησης. Με απλά κιάλια μπορεί να διακρίνει κανείς περίπου 30 αστέρια, ενώ με ένα μικρό τηλεσκόπιο πάνω από εκατό. Βρίσκεται σε απόσταση 410 ετών φωτός από τη Γη στον αστερισμό του Ταύρου και είναι ορατή κατά τη διάρκεια κυρίως του φθινοπώρου και του χειμώνα.
Ο Αυγερινός είναι το δημώδες όνομα του πλανήτη Αφροδίτη, όταν αυτή εμφανίζεται στον ουρανό κατά την αυγή. Γι' αυτό καλείται από πολλούς και "άστρο της ημέρας". Καλείται επίσης και Αποσπερίτης όταν εμφανίζεται μετά την δύση του ηλίου και είναι το λαμπρότερο αντικείμενο στον ουρανό αμέσως μετά τη Σελήνη. Οι αρχαίοι Έλληνες τον ονόμαζαν και Εωσφόρο ή Έσπερο. Η Αφροδίτη είναι το γνωστότερο και πιο αγαπητό "άστρο" του λαού.
Είναι το τελευταίο άστρο που αντικρίζει ο γεωργός ξυπνώντας το χάραμα(Αυγερινός) και το πρώτο όταν έρχεται η νύχτα,(Αποσπερίτης),όπου προμηνύει το τέλος της ημερήσιας εργασίας και την αρχή της νυχτερινής ανάπαυσης.
Γι' αυτό του έδωσε πολλές ονομασίες και τον αναφέρει σε πολλά τραγούδια, ιδίως ερωτικά. Σε πολλές περιοχές της Ελλάδος στα τραγούδια του γάμου γαμπρός χαρακτηρίζεται ο Αυγερινός και η νύφη το φεγγάρι ή η Πούλια.
Παντρεύεται ο αυγερινός
και παίρνει το φεγγάρι,
ας είναι καλορίζικοι
με του Θεού τη χάρη (Καλλονή Λέσβου)
Παντρεύεται ο Αυγερινός
καλέ σήμερα,
την Πούλια κάνει ταίρι
και τ' άστρα συμπεθέροι.(Ήπειρος).
Κατά τόπους ονομάζεται "άστρο της αυγής", "αυγίτης" ή "ημεραστέρι" ακόμη και απλά "αστέρας" η "άστρο".
Θρύλοι παραδόσεις και παραμύθια γύρω από τη γέννηση τη θέση την κίνηση και την συνάντηση των άστρων, όπως η ιστορία του Αυγερινού και της Πούλιας:
Η ΠΟΥΛΙΑ ΚΑΙ Ο ΑΥΓΕΡΙΝΟΣ
Ήταν κάποτε ένας Βασιλιάς και μια Βασίλισσα.
Η ευτυχία τους μεγάλωσε, όταν απέκτησαν δύο πανέμορφα παιδιά, την Πούλια και τον Αυγερινό . Όμως σ ένα μακρινό ταξίδι χάθηκαν ο Βασιλιάς κι η Βασίλισσα και τα δυο παιδιά έμειναν ορφανά.
Στο θρόνο ανέβηκε ο αδερφός του Βασιλιά, που ήταν παντρεμένος με μια άσχημη και κακιά γυναίκα. Η κακία κι η μοχθηρία της έγινε ακόμη μεγαλύτερη, όταν κατάλαβε ότι δεν μπορούσε να κάνει παιδί.
Έτσι λοιπόν ζήλευε και μισούσε τα δυο παιδιά. Περισσότερο ζήλευε την Πούλια που, όσο μεγάλωνε, γινόταν πανέμορφη
Μια μέρα είπε στο Βασιλιά
-Τι την θέλουμε την ανιψιά σου εδώ μέσα; Να την παντρέψουμε μακριά στα ξένα μ εκείνον τον πλούσιο γέρο Βασιλιά της μακρινής Ανατολής.
-Ναι πρέπει να φύγει από 'δω μέσα όσο το δυνατό γρηγορότερα όχι μόνο αυτή, αλλά και ο αδερφός της. Φοβάμαι πως μια μέρα θα μας πάρουν το θρόνο.
Αυτά της απάντησε με σκληρό βλέμμα ο Βασιλιάς. Την ώρα που συζητούσαν για τα δυο παιδιά, περνούσε απ 'το διάδρομο η παραμάνα τους. Τα είχε μεγαλώσει από μικρά. Τους άκουσε να συζητάνε για το γάμο της Πούλιας με τον άσχημο γέρο Βασιλιά της Ανατολής. Τρέχει αμέσως να το πει στον Αυγερινό.
-Πρίγκιπα μου, ο θείος κι η θεία σου θέλουν να σας διώξουν απ' το παλάτι. Φοβούνται μήπως τους πάρετε το θρόνο. Σκοπεύουν να παντρέψουν την Πούλια μ' ένα κακό γέρο Βασιλιά, που σκοτώνει τις γυναίκες του. Εσένα θέλουν να σε εξαφανίσουν. Άκουσε με λοιπόν. Όταν η θεία σου θα χτενίζει την αδερφή σου, άρπαξε τις κορδέλες, που δένει τα μαλλιά της. Πάρε και τη χτένα και να φύγετε αμέσως. Αν σας κυνηγήσει η θεία σας, να πετάξεις πίσω σου τις κορδέλες. Αν σας φτάσει αργότερα, να πετάξεις τη χτένα. Κι αν εξακολουθήσει να σας κυνηγάει να πετάξετε πίσω σας μια χούφτα αλάτι, που σας έχω βάλει μέσα σ' αυτό το σακουλάκι. Ο Αυγερινός φώναξε την αδερφή του και της είπε αυτά που άκουσε η παραμάνα τους.
-Πρόσεχε, τις είπε. Την ώρα που θα σε χτενίζει η θεία μας, θα σου αρπάξω τις κορδέλες. Εσύ θα κάνεις πως με κυνηγάς. Θα βγούμε έξω απ 'το παλάτι και θα φύγουμε. Καλή μου αδερφή, δε θέλω να σε παντρέψουν στη μακρινή Ανατολή με τον κακό γέρο Βασιλιά. Η παραμάνα μας μου είπε ότι όποια γυναίκα παντρευτεί την αποκεφαλίζει. Έχει ξεκάνει μέχρι τώρα πέντε βασίλισσες! Φοβισμένη η Πούλια έβαλε τα κλάματα και του είπε:
-Αδερφέ μου, να φύγουμε αμέσως.
Εκείνη την ώρα η Βασίλισσα κρατώντας τη χτένα φώναξε την Πούλια, για να την χτενίσει. Ενώ την χτένιζε, πάει ο Αυγερινός και της αρπάζει τις κορδέλες και τη χτένα. Ύστερα τα δυο αδέρφια άρχισαν να τρέχουν. Μπροστά ο Αυγερινός και πίσω η Πούλια. Καθώς έτρεχαν, η Πούλια έκανε πως τάχα ήταν θυμωμένη με τον αδερφό της και του φώναζε:
-Αυγερινέ, Αυγερινέ, δώσε μου πίσω τη χτένα μου! Δώσε μου πίσω τις κορδέλες μου! Τρέχοντας και μαλώνοντας τα δυο παιδιά βγήκαν έξω απ' τον κήπο του παλατιού.
Η Βασίλισσα απ' τον εξώστη άρχισε να τους φωνάζει υποκριτικά:-
Καλά μου παιδιά, ελάτε μέσα στο παλάτι.
Κι ενώ έλεγε αυτά, έβραζε απ' το κακό της κι έτριζε οργισμένη τα δόντια της. Όμως τα δυο παιδιά είχαν πια απομακρυνθεί. Τότε η Βασίλισσα με την πανουργία της κατάλαβε ότι τα δύο παιδιά ήθελαν να φύγουν μια για πάντα απ 'το παλάτι. Άρχισε λοιπόν να τα κυνηγά.
Η Πούλια κι ο Αυγερινός, μόλις την είδαν να πλησιάζει, πέταξαν τις κορδέλες.
Στη στιγμή έγινε ένας μεγάλος κάμπος. Η κακιά Βασίλισσα μόλις που διακρίνονταν σαν ένα μικρό σημάδι.
Ύστερα όμως από λίγο τα έφτασε πάλι και φοβισμένος ο Αυγερινός ρίχνει τη χτένα πίσω τους. Αμέσως τότε έγινε ένα απέραντο δάσος. Για αρκετή ώρα τα παιδιά δεν την έβλεπαν.
Δεν πρόλαβαν όμως να χαρούν, όταν ξαφνικά γύρισαν πίσω τους. Την είδαν να τρέχει τρελή από το μίσος.
-Δε θα μου ξεφύγετε! Θα σας σκοτώσω! φώναζε με θυμό.
Τότε ο Αυγερινός ρίχνει το αλάτι πίσω του. Αμέσως έγινε μια απέραντη φουρτουνιασμένη θάλασσα. Στη στιγμή τεράστια κύματα κατάπιαν την κακιά Βασίλισσα, που χάθηκε για πάντα από μπροστά τους.
Τα δυο αδέρφια ταλαιπωρημένα απ' την κούραση, την πείνα και τη δίψα κάθισαν κάπου να ξαποστάσουν. Εκείνη την ώρα βλέπουν απέναντι τους μια βρύση κι ένα πάτημα βοδιού. -Διψάω, αδερφούλα μου, θα πάω να πιω νερό, είπε ο Αυγερινός.
-Όχι! μην πιεις, θα γίνεις βόδι! Πάνε πιο κάτω και βρίσκουν μια γούρνα και δίπλα της ένα πάτημα αρνιού.
-Διψάω, αδερφούλα μου, δεν αντέχω άλλο. Θα πεθάνω απ 'τη δίψα!
-Όχι! όχι! φώναζε σπαρακτικά η Πούλια, θα γίνεις αρνί!
Ο Αυγερινός όμως δεν άκουσε. Σκύβει, πίνει νερό και γίνεται αμέσως αρνί. Τότε η Πούλια τον σφιχταγκάλιασε κι έβαλε τα κλάματα.
-Αλίμονο! αδερφούλη μου. Γιατί δε μ' άκουσες;
Έκλαψε για πολλή ώρα. Πεινασμένη καθώς ήταν, ανέβηκε πάνω σε μια μηλιά, που ήταν δίπλα στη γούρνα. Ενώ έκοβε μήλα, για να φάει, φάνηκαν από μακριά τρεις μεγαλόπρεποι καβαλάρηδες. Ο ένας έμοιαζε για βασιλόπουλο κι οι άλλοι δύο για αυλικοί του. Σταμάτησαν στη γούρνα κι άρχισαν να ποτίζουν τα 'άλογα τους. Καθώς το βασιλόπουλο πότιζε τα 'άλογο του, βλέπει να καθρεφτίζεται μέσα στα νερά μια όμορφη κοπέλα.
-Τι όμορφη κοπέλα! Νεράιδα θα 'ναι! είπε έκπληκτος.
Ψάχνει ολόγυρα να δει πού βρίσκεται αυτή η γλυκιά μορφή. Σε μια στιγμή σηκώνει το βλέμμα του προς τη μηλιά. Βλέπει την Πούλια και της φωνάζει.
-Κατέβα απ' τη μηλιά, ωραία κόρη. Πες μου γιατί είσαι μόνη σ' αυτές τις ερημιές;
-Δεν κατεβαίνω, του απάντησε φοβισμένη η Πούλια
Το βασιλόπουλο προσπαθούσε να την πείσει, αλλά η Πούλια δεν κατέβαινε. Αφού το βασιλόπουλο δεν κατάφερε τίποτα, διατάζει τους αυλικούς του να πιάσουν το αρνί και ν' ανεβούν στ' άλογα, για να φύγουν. Τότε η Πούλια τους φώναξε σπαρακτικά:
-Μη μου παίρνεις τ' αρνάκι μου, τον αγαπημένο μου αδερφό! Τότε το βασιλόπουλο γύρισε πίσω, πήρε στην αγκαλιά του την Πούλια. Την έβαλε στ' άλογό του και κάλπασαν μακριά. Στο δρόμο η Πούλια διηγήθηκε κλαίγοντας στο βασιλόπουλο τι βάσανα και ταλαιπωρίες πέρασε. Όταν έφτασαν στο παλάτι το βασιλόπουλο είπε στους γονείς του ότι βρήκε τη γυναίκα που ήθελε να παντρευτεί. Ο γάμος έγινε στο παλάτι με μεγάλη λαμπρότητα. Δυστυχώς όμως η Βασίλισσα μητέρα ζήλευε τη νύφη της Πούλια και μισούσε το αρνάκι.
Μια μέρα ο γέρο Βασιλιάς με το βασιλόπουλο έλειπαν σ' ένα μακρινό ταξίδι. Καθώς η Πούλια ήταν με το αρνάκι της στον κήπο, πάει κρυφά πίσω απ' τις φυλλωσιές η Βασίλισσα και την ρίχνει στο πηγάδι. Μετά από μια βδομάδα επιστρέφει ο Βασιλιάς με το βασιλόπουλο, που ρωτάει τη μάνα του
-Μάνα, πού είναι η Πούλια;
-Δεν ξέρω, παιδί μου, μπορεί και να 'χει φύγει απ' το παλάτι.
Εκείνη την ώρα το αρνάκι βέλαξε
-Μπε μπε, η Βασίλισσα την έριξε στο πηγάδι.
Πάει το βασιλόπουλο και βγάζει την Πούλια απ 'το πηγάδι. Θυμώνει η Βασίλισσα και διατάζει να σφάξουν το αρνί και να το φάνε.
Με τις πρώτες σταγόνες αίματος το αρνάκι έγινε ξανά το όμορφο παλικάρι, ο Αυγερινός!
Τη στιγμή εκείνη δέκα περιστέρια φτερούγισαν γύρω απ' τα δυο βασανισμένα αδέρφια. Ένωσαν τις φτερούγες τους και τα πήραν πάνω τους! Ενώ πετούσαν ψηλά προς τον ουρανό, η Πούλια φώναξε:
-Έχε γεια, καλό μου βασιλόπουλο. Φεύγω με τον αγαπημένο μου αδερφό από τη γη, που τόσες πίκρες μας έδωσε. Θα ζήσουμε για πάντα στον ουρανό. Εκείνη την ώρα σκοτείνιασε. Η νύχτα έριξε τα μαύρα της πέπλα στη γη και τ 'αστέρια φώτισαν τον ουρανό. Τα δυο αδέλφια έγιναν αστέρια τ 'ουρανού.
Από τότε λάμπουν από κει ψηλά. Είναι τα δυο αδέρφια του παραμυθιού μας, η Πούλια κι ο Αυγερινός.
Το παραπάνω παραμύθι συναντάται από πολλά μέρη της Ελλάδας (Ήπειρος, Στερεά Ελλάδα, νησιά Αιγαίου) και έχει γνωρίσει δεκάδες παραλλαγές (αντί να είναι θεία τους η βασίλισσα να είναι μητριά τους, αντί αρνί ελάφι, αντί αδέλφια ερωτευμένοι). Η πορεία του στο χρόνο μεγάλη, σε μια Ελλάδα ανθρώπινη αληθινή. Τότε που γιαγιάδες και παραμυθάδες έδιναν με τις ιστορίες τους εξήγηση στα φαινόμενα της φύσης , στα μαγικά μυστικά αυτού του κόσμου. Τότε που τα παραμύθια έστρεφαν τα βλέμματα των παιδιών ψηλά στον ουρανό για να ακολουθήσουν τον δρόμο των αστεριών.
