18 Σεπτεμβρίου 1894: Συντάσσεται η "ληξιαρχική πράξη γέννησης" του Αναγνωστηρίου Αγιάσου
Μέσα στο κλίμα της οικονομικής και πνευματικής άνθησης του νησιού μας στα τέλη του 19ου αιώνα, ιδρύεται το «Αναγνωστήριον η Ανάπτυξις», γεγονός ιδιαίτερης σημασίας όχι μόνο για την Αγιάσο, αλλά και για τη Λέσβο γενικότερα.
Η ίδρυση του Αναγνωστηρίου εξυπηρετούσε όχι μόνον πνευματικούς–επιμορφωτικούς στόχους, αλλά και εθνικούς. Ιδρυτής του σωματείου ήταν ο οπλοποιός Ηρακλής Νταρέλης και πρώτη στέγη του το οπλοποιείο του στη συνοικία «Απέσος».
Εδώ μαζεύονται οι φίλοι του, απλοί και ολιγογράμματοι άνθρωποι του χωριού. Διαβάζουν βιβλία, εφημερίδες και περιοδικά της εποχής που εκδίδονται στην ελεύθερη Ελλάδα, την Τουρκία και τις ακμαίες ελληνικές παροικίες του εξωτερικού (Αθήνα, Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη, Τεργέστη, Βουκουρέστι κ.ά.).
Με τον καιρό, κοντά στον πρώτο αυτό πυρήνα, έρχονται κι άλλοι, μέχρι που στις 18 Σεπτεμβρίου 1894 ωριμάζει πια η ιδέα της σύστασης σωματείου. Γίνονται αρχαιρεσίες και αναδείχνεται το πρώτο διοικητικό συμβούλιο με Πρόεδρο τον πρακτικό αρχιτέκτονα Μιχαήλο Σουσαμλή, που έκανε την πρώτη χάραξη της ρυμοτομίας της Αγιάσου, πριν από την απελευθέρωση της Λέσβου.
Την περίοδο της Τουρκοκρατίας (1894 - 1912) το Αναγνωστήριο αναπτύσσει σημαντική κοινωνική, πνευματοκαλλιτεχνική και κυρίως εθνική δράση. Ενδεικτικά αναφέρουμε:
Το 1897 η είδηση της κατάληψης της Κρήτης από τα Ελληνικά στρατεύματα πυροδοτεί τις εθνικές προθέσεις και τον πατριωτισμό των Αναγνωστηριακών. Γράφει ο Στρατής Κολαξιζέλης: «Η Αγιάσος τότε ευρίσκετο ως εν επαναστάσει. Ο ιατρός Γρηγ. Τζανετής, ο πρωθιερεύς Μεθόδιος Κουρκουλής και ο δικηγόρος Ευστρ. Τζανετής ανεγίγνωσκον εις επήκοον των Τούρκων δημοσίων υπαλλήλων τα πύρινα άρθρα των Αθηναϊκών εφημερίδων. Το Αναγνωστήριον μετετράπη εις φλογερό καμίνι, το οποίον με τις εθνικές μυσταγωγίες του έστειλεν εις τας Αθήνας εξήκοντα εθελοντάς. Εις τους περί την Αγιάσον λόφους εγίνοντο γυμνάσια σκοποβολής. Η είσπραξις των φόρων εσταμάτησεν. Οι Τούρκοι έχασαν το ηθικόν των».
Κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα (1904-1908) το Αναγνωστήριο διενεργεί εράνους για την ενίσχυση των ανταρτικών σωμάτων. Τα χρήματα που συγκεντρώνει τα δίνει στο τότε Ελληνικό Προξενείο και στη Μητρόπολη Μυτιλήνης.
Την ίδια εποχή το Αναγνωστήριο γίνεται πρακτορείο πώλησης του «Λαχείου Στόλου και Αρχαιοτήτων της Ελλάδος».
Το 1908, με την ανακήρυξη του Συντάγματος των Νεότουρκων, μετατρέπεται σε πολιτικό κέντρο της περιφέρειας και φροντίζει για την ενημέρωση των κατοίκων και τη διασφάλιση των δικαιωμάτων και των συμφερόντων τους. Καλεί σε «συμπαγή παρουσίασιν των ψηφοφόρων» στις πρωτοβάθμιες εκλογές και σε υποστήριξη φιλελεύθερων εκλεκτόρων.
Το 1909 πραγματοποιεί την απογραφή του πληθυσμού της Αγιάσου και διενεργεί τις εκλογές εκλεκτόρων, οι οποίοι με τη σειρά τους, σύμφωνα με το Σύνταγμα, ψηφίζουν και εκλέγουν δύο χριστιανούς βουλευτές στην Τουρκική Βουλή.
Μετά την απελευθέρωση (1912-1946) αναγνωρίζεται ως Σωματείο (1914) από το Πρωτοδικείο Μυτιλήνης και τυπώνεται ο Κανονισμός του (1923).
Την περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά τοπικοί παράγοντες κατηγορούν τα φιλοπρόοδα μέλη του ιδρύματος για ανατρεπτική δράση, αλλά μετά από ανακρίσεις εκδίδεται απαλλακτικό βούλευμα. Την εποχή αυτή αφαιρούνται από τη βιβλιοθήκη αρκετά και πολύτιμα βιβλία, μερικά από τα οποία ρίχνονται στην πυρά κατά το πρότυπο των μισαλλόδοξων ναζιστικών μεθόδων.
Στα χρόνια της γερμανικής κατοχής το Αναγνωστήριο λειτουργεί ως εστία εθνικής αντίστασης όχι μόνο των Αγιασωτών, αλλά και των κατοίκων των γύρω χωριών. Στις 25 του Μάρτη 1944 πολλοί αναγνωστηριακοί που είναι οργανωμένοι στην ΕΠΟΝ και στο ΕΑΜ πρωτοστατούν στο γιορτασμό της εθνικής επετείου, που γίνεται επίσημα για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια της κατοχής. Μετά την εκδήλωση ο κόσμος ξεχύνεται στους δρόμους του χωριού τραγουδώντας εθνικά και αντιστασιακά τραγούδια και φωνάζοντας συνθήματα κατά των Γερμανών κατακτητών. Στις 28 Μάρτη του 1944 οι ναζί, που μαθαίνουν στο μεταξύ τα πάντα από πληροφοριοδότες τους, κυκλώνουν από παντού το χωριό και γαζώνουν όποιον προσπαθεί να διαφύγει στα γύρω βουνά. Αποτέλεσμα τρεις νεκροί, αρκετοί τραυματίες και σαράντα συλληφθέντες που κλείστηκαν στο Διδασκαλείο Μυτιλήνης ως την απελευθέρωση.
Μετά την απελευθέρωση τοπικοί παράγοντες προσπάθησαν να κλείσουν το Αναγνωστήριο με τη δικαιολογία ότι ξέφυγε από τον πραγματικό του προορισμό και κατάντησε πολιτικό άντρο. Ακριβώς αυτή η πολεμική των συντηρητικών και αντιδραστικών δυνάμεων της κοινωνίας της Αγιάσου αποκαλύπτει την εμβέλεια και το κύρος του σωματείου στα λαϊκά στρώματα. Και την εθνική, πατριωτική και προοδευτική του κατεύθυνση που είχε γίνει ενοχλητική.
Το 1945 η Γενική Διοίκηση Νήσων Αιγαίου διορίζει προσωρινό διακομματικό διοικητικό συμβούλιο που ήταν υποχρεωμένο να διενεργήσει εκλογές την 1η Μάρτη 1946 για ανάδειξη νέου οργάνου. Στο χρονικό αυτό διάστημα έκλεισε προσωρινά τη βιβλιοθήκη και απέκλεισε από μέλη του Συλλόγου τους φτωχούς και αγράμματους! Το προσωρινό διοικητικό συμβούλιο, εξαιτίας πολλών αντιδράσεων, δεν μπόρεσε ούτε μέλη να εγγράψει, ούτε εκλογές να διενεργήσει. Το αποτέλεσμα ήταν το Αναγνωστήριο, ύστερα από μακρόχρονη δράση, να διαλυθεί με απόφαση του Πρωτοδικείου Μυτιλήνης.
Μετά τη δίνη του εμφυλίου πολέμου και την ομαλοποίηση της πολιτικής κατάστασης στη χώρα μας, αρχίζουν οι προσπάθειες για την επανίδρυση του Αναγνωστηρίου. Το Μάρτη του 1952, επί δημαρχίας Στρατή Τραγάκη γίνεται σύσκεψη στο Δημαρχείο Αγιάσου, ξεπερνιούνται τα διάφορα νομικά και γραφειοκρατικά κωλύματα και στις 19 του Απρίλη 1952 γίνεται τακτική συνεδρίαση, στην οποία παίρνουν μέρος 21 μέλη, τα οποία προβαίνουν στην ανασύσταση του Αναγνωστηρίου, στην εκπόνηση και ψήφιση νέου καταστατικού και στην εκλογή προσωρινής διοικούσας επιτροπής. Στη συνέχεια υποβάλλεται αίτηση αναγνώρισης του σωματείου στο Πρωτοδικείο Μυτιλήνης και εκδίδεται η με αριθμό 305/9-5-1952 εγκριτική του απόφαση, που σηματοδοτεί ένα καινούριο δυναμικό ξεκίνημα…
