Οι Αγιασώτες κεραμιστές Κουρτζήδες. Η εξαγωγική δραστηριότητα της επιχείρησης: Από το χωριό της Μεγαλόχαρης στα πέρατα της οικουμένης

Από τον καιρόν πού ιδρύθη εις την Αγιάσον το εις την Παναγίαν του «Λουκά» ιερόν προσκύνημα, εδημιουργήθη εις αυτήν, μέσα εις τον κήπον του Γλεζέλη, και λαϊκή αγγειοπλαστική, διότι όλοι οι προσκυνηταί εχρειάζοντο υδροδοχεία, εχρειάζοντο και άλλα δοχεία διά να βάζουν μέσα το Αγίασμα της Ζωοδόχου Πηγής. Η αγγειοπλαστική αυτή επί αιώνας ήτο βαριά και ακαλαίσθητος, εις τα τελευταία όμως χρόνια της τουρκοκρατίας ο ψάλτης και αγγειοπλάστης Ηλίας Κουρτζής κατόρθωσε να την λεπτύνει και να γίνει ο πρόδρομος της καλλιτεχνικής, η οποία ετελειοποιήθη εις τας χείρας του υιού του Νίκου, του οποίου αι ωραίες απομιμήσεις αγγείων της αρχαίας τέχνης και της συγχρόνου ευρωπαϊκής εκτιμώνται από τους ξένους, βραβεύονται εις τις Εκθέσεις και διαφημίζουν την Αγιάσον1.

Η παλιότερη απ’ τις οικογένειες που διακόνησαν επί δυο τουλάχιστον αιώνες την κεραμική τέχνη και ταξίδεψαν τη φήμη του χωριού της Μεγαλόχαρης στα πέρατα του κόσμου είναι η οικογένεια των Κουρτζήδων, που φέτος συμπληρώνει τα διακόσια χρόνια καταγεγραμμένης διαδρομής στην ιστορία της λαϊκής τέχνης. Με την ευκαιρία αυτή και εν είδει αφιερώματος στη μακρόχρονη και πολύπτυχη προσφορά της, κάνουμε μια αναδρομή στην εμπορική δραστηριότητα της βιοτεχνικής επιχείρησης. Πώς από νεοσσός στη ζεστή φωλιά του πατρογονικού εργαστηριού μεγάλωσε και αποτόλμησε τα πρώτα εμπορικά της φτερουγίσματα, πώς ανδρώθηκε και κατάφερε να πετάξει σε ουρανούς αλαργινούς γενόμενη ένας από τους επιφανέστερους πρεσβευτές της καλλιτεχνικής μας βιοτεχνίας. Στην αναδρομή αυτή θα μας καθοδηγήσουν οι υπάρχουσες πηγές και το πλούσιο αρχειακό υλικό που αποθησαυρίζεται στο οικογενειακό αρχείο των Κουρτζήδων.

Γενάρχης των Κουρτζήδων ήταν ο τσουκαλάς Παναγιώτης Κουρτζής (1820-1895). Ακολουθούν ο αγγειοπλάστης Νικόλας Κουρτζής (1852-1928), ο αγγειοπλάστης Ηλίας Κουρτζής (1877-1956), ο αγγειοπλάστης Νίκος Κουρτζής (1907-1998), ο χημικός-κεραμιστής Ηλίας Κουρτζής (1944-) και η κεραμίστρια Ελπίδα Κουρτζή (1981-).

Ας τοποθετήσουμε  την αρχή της καλλιτεχνικής σκυταλοδρομίας των έξι αυτών γενιών στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής της. Μετά τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) και τα σουλτανικά διατάγματα Τανζιμάτ (Χατισερίφ ή Χατ-ι-χουμαγιούν του Γκιουλ Χανέ) του 1839 και Ισλαχάτ Φερμανί (ανορθωτικό φιρμάνι) του 1856,  εμφανίζεται στον ιστορικό ορίζοντα το θαμποχάραμα της οικονομικής και πολιτικής απελευθέρωσης των Λεσβίων. Στη δύση του 19ου αιώνα η Λέσβος παρουσιάζει εικόνα άνθησης και ευημερίας. Έχει αναπτυγμένη αγροτική οικονομία (προσανατολισμένη στην ελαιοκαλλιέργεια ήδη από τον 18ο αιώνα), εμπόριο και βιομηχανία, επιβεβαιώνοντας τους χαρακτηρισμούς του «χρυσού νησιού» (Αλντίν Αντασί), του «ταμείου και κήπου» της αυτοκρατορίας, που της δίνουν οι Τούρκοι2.

Η ακμάζουσα ελληνική ναυτιλία ταξιδεύει τα λεσβιακά προϊόντα – ανάμεσά τους και τα κουρτζέικα κεραμικά - πρώτα και κύρια στην Εγγύς Ανατολή, με την οποία αφενός γειτνιάζει γεωγραφικά και αφετέρου αποτελεί τμήμα της διοικητικής επικράτειας της. Η Πόλη και η Μικρά Ασία είναι οι συνηθέστεροι εμπορικοί προορισμοί. Το πρώτο γραπτό τεκμήριο της εμπορικής δραστηριότητας των Κουρτζήδων και μάλιστα στο εξωτερικό είναι η παρακάτω επιστολή3 που αναφέρεται σε μια παραγγελία μικρών φλιτζανιών από την Κωνσταντινούπολη:

Μυτιλήνη 28 Οκτωβρίου 1849. Κύριε Ιωάννη Ορφανίδη εις Κωνσταντινούπολιν. Έλαβα την φιλικήν σας 19 ιδίου και τας εσωκλείστους ενεχείρισα εις το μέρος. Ιδού σας εσωκλείω συνάλλαγμα 1200 γροσίων την εξαργύρωσιν του οποίου θέλει φροντίσει παρά του αυτόθι Κυρίου Ν. Κουρουβακάλη κατά την έννοιάν του. Ως προς την πληρωμήν του δεν το επλήρωσα εγώ εδώ έγραψα εις Πλομάρι διά να μου σταλθώσιν παρά του αδελφού σας αλλά αμεριμνάτε. Το φιλτζανλίκια αν δεν σας τα έστειλα δεν είναι το σφάλμα όλον ιδικόν μου αλλά και εκείνων προς ους η παραγγελία και λησμονούν να το κάμουν, επομένως κατ’ αυτάς δεν χύνουν διότι δεν τους συμφέρει παρά το χύνουν οι Κουλτζήδες8 αλλά θέλω φροντίσει διά να σας σταλθή.  Πολλάκις σας είπα ότι δεν πρέπει να νομίζετε ότι μοι δίδετε βάρος ουδέν οσάκις με επιφορτίζετε και αν κάποτε παραβλέπω του να σας γράφω απόδιδε τούτο εις τας πολλάς ασχολίας έχω και όχι εις αμέλειαν και είμαι βέβαιος ότι προς τούτο είσθε και Υμείς συγκαταβατικός. Σας ακριβοασπάζομαι.

Το 1862 δημιουργείται και το συντεχνιακό ταμείο. Αυτό αποδεικνύεται από έναν κουμπαρά που βρισκόταν στην κατοχή του Νίκου Κουρτζή, στον οποίο έριχναν χρήματα για τις ανάγκες του σιναφιού. Οι δυο μεγάλες πλευρές του είναι εικονογραφημένες. Στη μία εικονίζεται ο προστάτης των κεραμοποιών, ο Άγιος Χαράλαμπος. Στην άλλη είναι γραμμένη η φράση «δαπάνη του συναφίου των τσουκαλάδων εν έτει  1862»4. Στον Ιερό Ναό Αγίας Τριάδος Αγιάσου υπάρχει εικόνα του Αγίου Χαράλαμπου στην οπoία αναγράφεται: Συνδρομή και δαπάνη του ευλογημένου συναφίου των Τσουκαλάδων. Παναγιώτου, Κωνσταντίνου, Ρηγέτας, Ευστρατίου, Αμήρισσας, Αθανασίου, Αποστόλου, Βασιλείου, Προκοπίου, Κομνηνού, Σπύρου, Δημητρίου, Ευστρατίου, Αντωνίου και Προκοπίου. Εν έτει Σωτηρίω τω 1870 Φεβρουαρίου 5. Χειρ Γεωργίου Χριστόφα εξ Ασωμάτου. Ο πρώτος αναφερόμενος από τους παραπάνω πρέπει να είναι - σύμφωνα με την ορθόδοξη παράδοση - ο Πρόεδρος του σιναφιού. Στη μονογραφία του Στρατή Π. Αναστασέλλη με τίτλο «ΑΓΙΑΣΟΣ - Και  διηγώντας τα…» (Ανάτυπο από το περιοδικό ΘΕΜΑΤΑ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ, 1982) μαρτυρείται ότι ο Πρόεδρος του σιναφιού κρατούσε και το κουτί-ταμείο του σιναφιού. Εύλογα λοιπόν μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο αναφερόμενος Παναγιώτης είναι ο γενάρχης Παναγιώτης Κουρτζής.

Ξαναπιάνουμε το νήμα του κουβαριού της ιστορικής διαδρομής των Κουρτζήδων από τον γενάρχη Παναγιώτη Κουρτζή, που απέκτησε έξι παιδιά, πέντε αγόρια και ένα κορίτσι, και που όλα τους ασχολήθηκαν με την τέχνη αυτή. Ο μεγαλύτερος γιος του Νικόλας Κουρτζής έμαθε κοντά στον πατέρα του και συνέχισε την οικογενειακή τέχνη. Τα πέντε παιδιά του ασχολήθηκαν με τα κεραμικά, ενώ ένας γιος του ξενιτεύτηκε στην Αμερική. Από το Νικόλα Κουρτζή πήρε τη σκυτάλη ο ψάλτης και αγγειοπλάστης Ηλίας Κουρτζής. Αυτός έδωσε περαιτέρω ώθηση στην οικογενειακή επιχείρηση, που άρχισε πλέον να απλώνει τα πλοκάμια και να ριζώνει και στο χώρο της παράδοσης. Όλα τα παιδιά του Ηλία Κουρτζή, πλην της Ευμορφίας, που έμεινε νοικοκυρά και έζησε στην Αθήνα, ασχολήθηκαν με την κεραμική τέχνη. Ήταν ο Νίκος Κουρτζής, γεννημένος στα 1907, και οι τέσσερις αδελφές του. Είναι αξιοσημείωτο ότι και οι γαμπροί που μπήκαν στην οικογένεια των Κουρτζήδων και η μοναδική νύφη, η Ελένη, γυναίκα του Νίκου, όλοι τους υπηρέτησαν την τέχνη του κεραμέως!5

Ο Νίκος δεν ήταν μόνο λαμπρός καλλιτέχνης. Ήταν και εξαιρετικός δάσκαλος. Στο πατρογονικό εργαστήρι των Κουρτζήδων, ένα πραγματικό σχολειό, πέραν των προαναφερόμενων συγγενών, μαθήτευσαν και διδάχτηκαν τα μυστικά της πανάρχαιας τέχνης του πηλού πολλοί ακόμα που διάβηκαν κατά καιρούς το κατώφλι του για να εξασφαλίσουν τον επιούσιο. Πάνω απ’ όλα όμως ο Νίκος Κουρτζής ήταν προικισμένος με επιχειρηματικό πνεύμα και εμπορικό δαιμόνιο, προσόντα που του επέτρεψαν να αναχθεί στον κορυφαίο εκπρόσωπο της οικογένειας και να συνδέσει το όνομά του με την πολυπλόκαμη εξακτίνωση της εξαγωγικής δραστηριότητας της βιοτεχνικής της επιχείρησης τόσο στο εσωτερικό της χώρας μας όσο και στο εξωτερικό.

Ο Μενέλαος Καμάτσος θυμάται: Από το 1917, που θυμάμαι, η προσφορά των Κουρτζήδων στον τόπο μας, με την κεραμική, υπήρξε πολύ μεγάλη. Προτού γίνει ο κάτω δρόμος, οι Κουρτζήδες είχαν την πρωτοπορία. Τότες δεν έβγαζαν είδη πολυτελείας, όπως σήμερα. Κάλυπταν τις ανάγκες όχι μονάχα του χωριού, αλλά και ολόκληρου του νησιού, με είδη καθημερινής χρήσης, όπως κουμάρια, λαήνια, τσουκάλια, κούπες και άλλα παρόμοια... Το Δεκαπενταύγουστο γινόταν χαλασμός μέσα στο αγγειοπλαστείο από τον κόσμο που κατέφθανε από όλα τα χωριά, για να ψωνίσει. Οι οικογένειες των Κουρτζήδων, σωστή στρατιά, ήταν όλο το εικοσιτετράωρο στο πόδι. «Κουβάρες» ολόκληρες και αποθήκες άδειαζαν συνεχώς. Τα καμίνια δεν επαρκούσαν. Η ζήτηση ήταν μεγάλη...6

Για τα πρώτα καλλιτεχνικά πετάγματα του Νίκου Κουρτζή γράφει7 η Μπέττυ Ψαροπούλου (1930-2010), συλλέκτρια κεραμικών και ιδρύτρια του Κέντρου Μελέτης Νεώτερης Κεραμεικής: «Για το Νίκο Κουρτζή δε θα πω πολλά πράγματα μια και άλλοι πολύ πριν από μένα έχουν πει πάρα πολλά. Είναι ίσως ο μοναδικός λαϊκός αγγειοπλάστης που άρχισε να γίνεται γνωστός, από πολύ νωρίς μάλιστα. Δυστυχώς, άλλοι κορυφαίοι αυτής της τέχνης, όπως οι Μικρασιάτες τεχνίτες του πηλού Δημήτρης Μυγδαληνός και Μηνάς Αβρανίδης, δεν πρόλαβαν να δουν την αναγνώρισή τους. Χάθηκε ακόμα ένα πλήθος ανώνυμων λαϊκών αγγειοπλαστών που άφησαν σε μας αριστουργήματα, αλλά κανένα στοιχείο γι’ αυτούς τους ίδιους. Στην  αναγνώριση του Νίκου Κουρτζή συνέτειναν και άλλα πολλά πέρα από το ταλέντο του. Γεννημένος το 1907, από πολύ νωρίς ακολούθησε την τέχνη των προγόνων του. Η ανοδική πορεία της αναγνώρισης του αρχίζει το 1924, με την ευτυχή σύμπτωση να φτάσουν αντικείμενα δικά του στα χέρια του μεγάλου ζωγράφου (σ.σ. Γιώργου) Ιακωβίδη. Καλείται τότε από τον Ιακωβίδη στη Σχολή Καλών Τεχνών, σαν ακροατής, κατά πως λέει ο Ν. Κουρτζής. Στη Σχολή μένει ένα χρόνο ενώ παράλληλα εργάζεται στο εργοστάσιο του Κεραμικού. Μετά το χρόνο αυτόν της μαθητείας του στη Σχολή Καλών Τεχνών, γυρίζει στη γενέτειρά του Αγιάσο. Στο διάστημα της παραμονής του στην Αθήνα γνωρίζεται με επώνυμους ανθρώπους της Τέχνης που του στάθηκαν ανεκτίμητοι βοηθοί στην ανοδική πορεία του και την αναγνώρισή του. Από δω και πέρα αρχίζει να παίρνει μέρος σε πάρα πολλές εκθέσεις και αρκετές φορές βραβεύεται…

Στο αρχείο του διευθυντή του Πρατηρίου Μυτιλήνης και Αντιπροσώπου όλης της Ελλάδος, εκλεκτού πρεσβευτή της Αγιάσου, Δημήτρη Τζέγκου, διασώζεται διαφημιστικό έντυπο στο οποίο καταγράφονται οι βραβεύσεις και διακρίσεις του Εργαστηρίου Κουρτζή αυτής της περιόδου, κατά την οποία η φήμη της επιχείρησης εκτοξεύεται και αποκτά πανελλαδική εμβέλεια. Το έντυπο αυτό εκδόθηκε όταν ο Νίκος Κουρτζής διηύθυνε το εργοστάσιο σχολικών αβακίων στο Μαρούσι (1934-1939), οπότε η φίρμα του εργοστασίου στην Αγιάσο ξαναγύρισε με εντολή του στο όνομα του πατέρα του Ηλία. Οι εκθέσεις και τα βραβεία που αναφέρονται αφορούν στον Νίκο Κουρτζή, πλην του διπλώματος στιλπνοποιήσεως του πηλού που απονεμήθηκε στον πατέρα του Ηλία. Επίσης, μια εμβληματική έκθεση που πήρε μέρος ο Νίκος Κουρτζής, με μεσολάβηση της μεγάλης λαογράφου Αγγελικής Χατζημιχάλη, ήταν οι ιστορικές «Δελφικές Γιορτές»8.

Το 1927 της απονέμεται Βραβείον Διεθνούς Εκθέσεως Θεσσαλονίκης Αργυρούν.

Το 1930 Βραβείον Διεθνούς Εκθέσεως Θεσσαλονίκης Χρυσούν.

Το 1931 Δίπλωμα ευρεσιτεχνίας χρωματιστού μαύρου, Δίπλωμα ευρεσιτεχνίας στιλπνού πηλού, Δίπλωμα Εκθέσεως Παρνασσού μετά τιμητικού μεταλλίου, Βραβείον Διεθνούς Εκθέσεως Θεσσαλονίκης Χρυσούν μετ’ επαίνου.

Πρωτοποριακό για την εποχή του θεωρήθηκε το σύστημα μετατροπής του χρώματος του πηλού, που εφεύρε ο Νίκος Κουρτζής και του έδωσε τη δυνατότητα να δουλεύει από το 1930 το μαύρο βάζο, διακοσμώντας το με θέματα παρμένα από το φυτικό κόσμο, μαργαρίτες και άλλα λουλούδια. Για το λόγο αυτό του απονεμήθηκε από το Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας υπ’ αριθμ. 3376/5-10-1931. Σχεδόν ταυτόχρονα παίρνει το υπ’ αριθμ. 3400/6-11-1931 δίπλωμα ευρεσιτεχνίας από το ίδιο Υπουργείο και ο πατέρας του Ηλίας Κουρτζής για την εφεύρεση «Μέθοδος στιλπνοποιήσεως πηλού».

Τα σχόλια του τοπικού τύπου είναι διθυραμβικά. Στο φύλλο της 10ης Ιανουαρίου 1932 της εφημερίδας «Αγιάσος» με τον τίτλο «Πρόοδοι» αναγράφεται: Οι καλλιτέχναι του χωριού μας. Εις τον πατριώτην μας Σ. Χουτζαίον απενεμήθη υπό της Επιτροπής της Διεθνούς Εκθέσεως της Θεσσαλονίκης έπαινος και χρηματικόν δώρον 2000 δραχ. διά τους εκτεθέντας πίνακάς των. Επίσης εις τον Ν. Ηλία Κουρτζή χρυσούν μετάλλιον μετά διπλώματος διά τα εκτεθέντα αγγεία Λαϊκής και Μινωικής τέχνης. Εις τον ίδιον το Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας απένειμε 2 διπλώματα ευρεσιτεχνίας. Το μεν διά την μέθοδόν του στιλπνοποιήσεως πηλού, άνευ χρησιμοποιήσεως χημικής ουσίας. Ως γνωστόν, ο προοδευτικότατος ομοχώριός μας έχει ειδικώς εκπαιδευθεί εις το Καλλιτεχνικόν Τμήμα του Πολυτεχνείου. Παρακολουθεί δε με ζήλον την βιοτεχνίαν της αγγειοπλαστικής διατηρών εν Αγιάσω 2 κλιβάνους με προσωπικόν εν συνόλω 8 ατόμων – υποκατάστημα εν Μυτιλήνη τελείως εμπλουτισμένον με αντιπροσώπους εν Πειραιεί και Θεσσαλονίκη.

Ο Μενέλαος Καμάτσος θυμάται9: (…) Πράγματι, με τα μαύρα πήλινα μπιμπελό η τέχνη τους γνώρισε ακμή, οι εξαγωγές συνεχίστηκαν. Κάθε βδομάδα ο Δημήτρης Βουνάτσος φόρτωνε ένα φορτηγό αυτοκίνητο, για να βγει το εμπόρευμα έξω από το νησί. Χώρια οι άλλοι μεταπράτες, που αγόραζαν μεγάλες ποσότητες και τις διέθεταν σε διάφορα χωριά...

Το 1932 παίρνει Βραβείον Διεθνούς Εκθέσεως Θεσσαλονίκης Χρυσούν μετ’ επαίνου. Εδώ για πρώτη φορά κάνουν την πρώτη τους επίσημη εμφάνιση τα μαύρα, μαζί όμως με τα αρχαϊκού τύπου αγγεία, που ακόμη εμπορικά ήταν σε ακμή.

Το 1933 Βραβείον μέγα Χρυσούν μετ’ επαίνου και Δίπλωμα Αγροτικής Εορτής Μυτιλήνης.

Ο ιστοριογράφος της Αγιάσου δάσκαλος Στρατής Π. Κολαξιζέλης σημειώνει10: (…) Εις την Αγροτικήν Eορτήν – Έκθεσιν της Μυτιλήνης (σ.σ. του 1933) απενεμήθησαν διπλώματα συμμετοχής εις τους εξ Αγιάσου 1) ιερέα Χριστόφαν Κανιμάν μετά τιμητικής μνείας διά την πρωτοβουλίαν συγγραφής ηθογραφικού έργου «Τι να τα κάνω τα καλά», το οποίον έδωσεν εις την εορτήν τόνον λεσβιακόν, 2) εις τον Ερασιτεχνικόν Όμιλον, ο οποίος έπαιξεν αυτήν την ηθογραφίαν, και 3) εις τον Νικόλαον Κουρτζήν διά τα εκτεθέντα απαράμιλλα είδη αγγειοπλαστικής.

Το 1934 Δίπλωμα Αγροτικής Εορτής Μυτιλήνης.

Για μια περίοδο ο Νίκος Κουρτζής δραστηριοποιήθηκε μακριά από τη γενέτειρά του. Ο γιος του Ηλίας μας πληροφορεί11: Το 1934-1939, ο πατέρας μου διηύθυνε ένα εργοστάσιο σχολικών αβακίων (πλακών), το οποίο έγινε με κεφάλαια των Ζαΐμηδων, στον Παράδεισο Αμαρουσίου. Το γεγονός αυτό ήταν απότοκο της απήχησης που είχε στους επιχειρηματικούς κύκλους του κλεινού άστεως, η ανακάλυψη των μαύρων. Οι τελευταίοι μάλιστα του παρήγγειλαν ένα οικόσημο από μαύρο πηλό. Δεν ξέρω αν τοποθετήθηκε στον πύργο τους, διότι το εργοστάσιο φαλίρισε, με απόφαση του Μεταξά, όταν το τότε Ανώτατο Υγειονομικό Συμβούλιο θεώρησε τις πλάκες ανθυγιεινές για τα παιδιά (!!!) και ο πατέρας μου πήρε των ομματίων του και έφυγε στη Χαλκίδα για να φτιάξει εκεί εργοστάσιο αργιλομάζης με κάποιο φίλο και εμπορικό αντιπρόσωπό του Αλέκο Μολφέση... Τα σύννεφα όμως του πολέμου άρχισαν να πυκνώνουν. Το εγχείρημα του εργοστασίου εξ αρχής δεν πήγαινε καλά και γι αυτό επέστρεψε στη γενέτειρα, όπου όμως βρήκε πολλά προβλήματα.

Στα μέσα του περασμένου αιώνα ο Νίκος Κουρτζής και ο Χαράλαμπος Πανταζής προχώρησαν περαιτέρω κατασκευάζοντας ανθρωπομορφικές συνθέσεις, που μετά τον πόλεμο εμπλουτίστηκαν από παραστάσεις μοναχικών ζώων, ψαριών και φυτών, αλλά και με συνθέσεις π.χ. ψάρι με βάση, τζιτζίκι με κλαδί.12 Ακολουθεί, μια σειρά από μινιατούρες - τερακότες, που αναπαριστούν σκηνές και υπαρκτά πρόσωπα από την αγροτική ζωή της Λέσβου.13

Ήρθε όμως ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, η Κατοχή, ο Εμφύλιος και για μια δεκαετία η εθνική οικονομία καταρρακώθηκε. Σαν να μην έφτανε αυτό, μεταπολεμικά εκδηλώνονται στην Ελλάδα και οι επιδράσεις της βιομηχανικής ανάπτυξης. Η ολοένα αυξανόμενη ανάπτυξη της βιομηχανίας οδήγησε στη μαζική παραγωγή φτηνών και ανθεκτικών προϊόντων πλατιάς κατανάλωσης που κατέκλυσαν τις τοπικές αγορές εκτοπίζοντας την εγχώρια βιοτεχνική παραγωγή, η οποία ήταν αδύνατο να επιβιώσει σ’ ένα τόσο ανταγωνιστικό περιβάλλον. Πολύ περισσότερο που η πληθυσμιακή αιμορραγία του νησιού περιόρισε το αγοραστικό κοινό και οι καταστροφικές συνέπειες των πολέμων εξανέμισαν το πενιχρό του εισόδημα. 

Όταν οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες άλλαξαν και τα χρηστικά κεραμικά έπαψαν να είναι απαραίτητα στη ζωή των ανθρώπων, κυρίως από τη δεκαετία του 1960 και μετά, αρκετά ήταν τα εργαστήρια που έκλεισαν. Αρκετά ήταν, όμως, και τα εργαστήρια που προσαρμόστηκαν στις νέες συνθήκες14.

Με ποιους τρόπους ο οξυδερκής και πολυμήχανος Νίκος Κουρτζής, ως νέος Οδυσσέας που αναζητούσε την Ιθάκη του, μπόρεσε να σταθεί μέσα στον ανελέητο αυτό ανταγωνισμό και να ξαναδώσει νέα ώθηση στην επιχείρηση του στα κατοπινά χρόνια; Στο ερώτημα απαντά15 ο γιος του Ηλίας Κουρτζής: Στα "μαύρα" άρχισαν να πέφτουν οι πωλήσεις γύρω στα 1955. (…)  Τα τέλη της δεκαετίας του ’50 βρίσκει την επιχείρηση σε δεινή κατάσταση. Οπότε στις αρχές της δεκαετίας του ’60, ο Ν. Κουρτζής με ένα επιχειρηματικό ξεπέταγμα δραπετεύει από το φαύλο κύκλο της χρεοκοπίας με την αναβίωση των αλειφωτών (εφυαλωμένων αγγείων), στην εκδοχή των φαγιάνς (όρος γαλλικός και αφορά τα κεραμικά που μπαντανάρονται με λευκό μπαντανά, ώστε το φόντο του όταν ψηθούν να μην έχει το χρώμα του πηλού, συνήθως κόκκινο, αλλά λευκό χρώμα. Εφυαλώνονται με δεύτερο ψήσιμο. Τα κεραμικά των τελευταίων χρόνων είναι φαγιάνς). Τα πρώτα δείγματα, παρά τις εσωτερικές αντιδράσεις που είχε στο ίδιο του το εργαστήριο, είναι θετικά. Στον ΕΟΕΧ ενθουσιάζονται και δείχνουν με τον τρόπο τους ότι θέλουν να τον βοηθήσουν για αύξηση της παραγωγής. Έτσι μετά από διαπραγματεύσεις αποφασίζεται με τη βοήθεια του Οργανισμού να χτιστεί ο ειδικός φούρνος μούφουλ για ψήσιμο φαγιάνς, με ειδικούς χτίστες από τον Πειραιά και επίβλεψη του καθηγητή της κεραμικής Ορβιέτο Τσεκόνι στο χώρο του εργαστηρίου Ν. Κουρτζή, ο οποίος εγκαινιάστηκε το 1964. (Μούφουλ φούρνος είναι ο κατάλληλος φούρνος για το ψήσιμο εφυαλωμένων. Έχει διπλά τοιχώματα, μέσα από το διάκενο των οποίων περνά η φωτιά και έτσι δεν ακουμπά στη γυαλωμένη επιφάνεια των κεραμικών, πράγμα που μπορεί να προκαλέσει προβλήματα στην ποιότητα και εμφάνιση του κεραμικού.) Η ανταπόκριση της εγχώριας και ξένης αγοράς ήταν εκρηκτική! (…) Η πρώτη μεγάλη παραγγελία που πήρε το εργαστήριο και χάριν της οποίας στάθηκε οικονομικά στα πόδια του και συνέχισε με τον αέρα μιας μεγάλης εμπορικής επιτυχίας ήταν η παραγγελία από τον ΕΟΤ 10.000 τσουκαλιών, τα οποία δινόντουσαν με μικρό αντίτιμο στους επισκέπτες της θρυλικής Γιορτής του Κρασιού, που γινόταν εκείνη την εποχή (δεκαετία του 1960) στην περιοχή του Δαφνίου κάθε καλοκαίρι.

Έτσι, στις αρχές της δεκαετίας του ’60 η βιοτεχνία Νίκου Κουρτζή δημιουργεί μια νέα σειρά από ζωόμορφα φαγιάνς αγγεία, που έφτασαν ως τις αγορές του εξωτερικού: Ευρώπης, Ιαπωνίας και Αμερικής16.

Το 1964, όταν αποκτήθηκε ο φούρνος μούφουλ και έπρεπε η επιχείρηση να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες (οικονομικά δεδομένα, σύνθεση προσωπικού, αυξημένη παραγωγή, νέες τεχνικές, δημόσιες σχέσεις κλπ), ο Νίκος Κουρτζής αναβαθμίζει σε συνεταίρο του τον γαμπρό του Χαράλαμπο Πανταζή και η ήδη πολύχρονη συνεργασία τους παίρνει εταιρική μορφή (την περίοδο 1964-1989 η βιοτεχνία μετονομάζεται σε Κουρτζή-Πανταζή). Η συνεργασία των δυο λαϊκών καλλιτεχνών δίνει νέα δυναμική στην επιχείρηση και εκτινάσσει την εξαγωγική της δραστηριότητα που σπάει τα εθνικά σύνορα και εξακτινώνεται σε όλο τον κόσμο! Πλήθος διασωζόμενων στο αρχείο της οικογένειας Κουρτζή ντοκουμέντων (εγγράφων, επιστολών, δελτίων παραγγελίας κλπ) πιστοποιούν την αποστολή των κεραμικών της βιοτεχνίας Κουρτζή σε πολλές περιοχές της Ελλάδας ήδη από την προπολεμική περίοδο. Παραθέτουμε κάποια αντιπροσωπευτικά:

Η από 9-1-1935 επιστολή του παραλαβόντος παραγγελία Αδαμαντοπωλείου - Χρυσοχοείου – Ωρολογοπωλείου Γεωργίου Χ. Πριστούρη στη Σπάρτη.

Η από 21-12-1936 επιστολή του Καραμπέτ Γιαζιδζιάν από το Αργοστόλι Κεφαλονιάς για παραλαβή παραγγελίας.

Παραγγελία μαύρων σταχτοδοχείων με έκτυπο λογότυπο της ιστορικής καπνοβιομηχανίας ΜΑΤΣΑΓΓΟΥ, του Βόλου, πρωτεύουσας της Μαγνησίας, για την επέτειο των 50 χρόνων από την ίδρυσή της, πιθανώς το 1940.

Το υπ’ Αριθ. Πρωτ. 2308/21-54-1964 έγγραφο του Εθνικού Οργανισμού Ελληνικής Χειροτεχνίας (ΕΟΕΧ) με το οποίο παραγγέλλεται η κατασκευή «3000 (τριών χιλιάδων) πήλινων σημάτων μετά της σχετικής πόρπης (παραμάνας) διά το εις Αθήνας συνερχόμενον τον Σεπτέμβριον 1964 ΧΙΙ Παγκόσμιον Συνέδριον Κοινωνικής Πρόνοιας».

Η υπ’ Αρ. Πρωτ. 58014/16-9-1967 επιστολή και Δελτίο Παραγγελίας του εν Αθήναις Τμήματος Οικοτεχνίας του Ιδρύματος Βασιλικής Πρόνοιας.

Το από 16-9-1967 Δελτίο Παραγγελίας του εν Αθήναις Τμήματος Οικοτεχνίας της Βασιλικής Πρόνοιας.

Η από 17-11-1975 παραγγελία της kronos inc. Ν. Αποστολίδης – Θ. Ανδρεάδης «Εξαγωγαί – Αντιπροσωπείαι» με έδρα την Αθήνα.

Με τις από 30-3-1976, 8-4-1976 και 24-5-1976 επιστολές της Γκαλερί Ηλιάδη στην Αθήνα ζητείται δειγματολόγιο και τιμοκατάλογος ειδών και δίνεται σχετική παραγγελία, η παραλαβή και εξόφληση της οποίας γνωστοποιείται.

Το από 28-3-1977 τηλεγράφημα του κ. Τζανή Τζανετάκη, που διατέλεσε Γενικός Γραμματέας του ΕΟΤ την περίοδο 1974-1977, που αφορούσε παραγγελία κεραμικών «για την σύνοδο της ΕΟΚ».

Με την από 21-7-1977 επιστολή του κ. Θεόδωρου Αυγερινού, κατοίκου Νέας Σμύρνης Αθηνών, γνωστοποιείται η παραλαβή παραγγελίας από το εκθετήριο του ΕΟΕΧ, την οποία θα έστελνε στη συνέχεια στο γιο του Μιχάλη, κάτοικο Νέας Υόρκης ΗΠΑ.

Πολλά είναι ακόμα τα τεκμήρια της μεγάλης εξαγωγικής δραστηριότητας των Κουρτζήδων. Μεταξύ αυτών παραγγελίες της γνωστής αλυσίδας ξενοδοχείων ΧΑΝΔΡΗ, της μεγάλης ιαπωνικής αλυσίδας καταστημάτων TAKASHIMAYIA κ.ά. Τα κυριότερα καταστήματα, πανελληνίου εμπορικού κύρους, που έπαιρναν για διάθεση κομμάτια του Κουρτζή, ήταν: Στην Αθήνα «Ταναγραία», «Διπλούς Πέλεκυς», «Καλοκαιρινού», «Ελευθερουδάκης», Αλυσίδα Καταστημάτων Athenee, «Λύκειο Ελληνίδων», «Χειροτεχνική – Κώστας Χήρας», στη Θεσσαλονίκη το εμβληματικό «Ζήτα Mι» του Ζάννα, στο Βόλο «Γωνία Τέχνης» του Κίτσου Μακρή, στη Λάρισα «ΚΕΡΑΜΟΣ» της Μαριάνας Κόρακα και το KISS της Βασιλικής Σιαπκαλή.

Ανάλογη και ακόμα πιο εντυπωσιακή ήταν και η εξαγωγική δραστηριότητα της επιχείρησης σε διάφορες χώρες του εξωτερικού. Παραθέτουμε σχετικά τεκμήρια:

Η από 22-7-1930 επιστολή του Π. Γεωργούλα προς τον Ηλία Κουρτζή, με την οποία του ζητά την αποστολή καλά συσκευασμένων κεραμικών ειδών (σε σεντούκια με χόρτο κι λαδόχαρτο!) για την αγορά της Αλεξάνδρειας Αιγύπτου. Ο Χαράλαμπος Πανταζής είχε πει στον τελευταίο μαθητή του Ν. Κουρτζή, Γεώργιο Ακαμάτου, ότι προπολεμικά, ύστερα από παραγγελία εμπόρου της Αιγύπτου, είχαν φτιάξει μερικές χιλιάδες κουλέδες με προορισμό την αφρικανική χώρα. Η ποσότητα ήταν τόσο μεγάλη, που δεν χωρούσε στο εργαστήριο και έτσι ντανιάρισαν τα αγγεία με μίσθωμα σε ράφια του γειτονικού στο εργαστήριο Κουρτζή ελαιοτριβείου του Παναγιώτη Σαπουναδέλλη, του επιλεγόμενου Τοκιστή, μέχρι να τα φορτώσουν από το Ντίπι, απ’ όπου και έφυγαν για το Κάιρο. Την επαφή με την Αίγυπτο την όφειλαν οι Κουρτζήδες σε ένα ζεύγος σπουδαίων Ελλήνων ζωγράφων, τον Γιάννη Σκαρλάτο και την Μαρίνα Χαϊκάλη (προσωπική βοηθό του διάσημου συμπατριώτη μας Γ. Ιακωβίδη), με τους οποίους συνδέονταν και οι οποίοι, ιδίως ο πρώτος, είχαν ιδιαίτερη σχέση με τη φιλελληνική αυτή χώρα.

Σε μήνυμα - επιστολή της κ. Χαρούλας Σακκή προς τον Ηλία Ν. Κουρτζή, που αναρτήθηκε στο fb στις 28-12-2018, αναγράφεται: «(…) "Φίλε κύριε Κουρτζή, προχθές μίλησα με μία πολύ αξιόλογη φίλη που έχω στο νησί, που χαίρομαι να μιλώ μαζί της. (…) Μεταξύ άλλων μου είπε ότι από το 1949 έως το 1957 δούλευε στο ταξιδιωτικό πρακτορείο του ΜΗΤΡΕΛΙΑ. Εκεί πήγαινε και ο πατέρας σας, τον οποίο γνώριζε και μάλιστα μου είπε ότι ήταν ένας σοβαρός, ευγενέστατος κύριος που ξεχώριζε. Τότε ο πατέρας σας, μέσω του πρακτορείου ΜΗΤΡΕΛΙΑ, έστελνε κεραμικές δημιουργίες του, με μπαούλα, και στην Αυστραλία. Μου είπε ότι τους έδειξε ένα δείγμα που ήταν κεραμικό αγαλματάκι, η Παναγία με τον Χριστό, σε χρώμα κεραμιδί. Εντυπωσιάστηκα και σας γράφω την πληροφορία (…)»

Στο από 9-4-1965 έγγραφο του ΕΟΕΧ γνωστοποιείται η προώθηση των κεραμικών της επιχείρησης, μέσω του Υπουργείου Εμπορίου, στην Φλωρεντία (Ιταλία) για τη συμμετοχή τους στην εκεί διοργανωνόμενη Έκθεση. Συνοδεύεται και από σχετική κατάσταση των αποσταλμένων ειδών με τιμοκατάλογο.

Με την από 15-11-1966 επιστολή του ο Πρόεδρος του ΕΟΕΧ κ. Μιχαήλ Γούτος διαβιβάζει στο Νίκο Κουρτζή αίτημα της κας Ρομάνο, κατοικοεδρεύουσας στη Ζυρίχη Ελβετίας, για ορισμό της ως γενικής αντιπροσώπου της επιχείρησης στην Ελβετία και δίνει σχετικές οδηγίες. Εκτός από τον Αβούρη και τον CRONOS INC εξαγωγές κεραμικών Κουρτζή-Πανταζή εκτελούσε και η εξαγωγική Εταιρεία Sophie Papassinessiou (Βασιλίσσης Σοφίας 65, Αθήνα).17

Το ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΙΣΤΙΤΟΥΤΟΝ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΗΣ ΑΓΟΡΑΣ διά της υπ’ αρ. 3322/4-1-67 επιστολής του γράφει προς τον Ν. Κουρτζήν: Ενδιαφερόμενοι να εξαγάγομεν πλακάκια κεραμικής εις Καναδά και ΗΠΑ παρακαλούμεν όπως μας γνωρίσετε τα κάτωθι στοιχεία: (…)

Με την υπ’ αρ. 1974/6-4-67 επίσημη επιστολή του ο ΕΟΕΧ ενημερώνει την βιοτεχνία ότι 7 ξένοι Οίκοι (Δ. Γερμανίας, Καναδά, Αγγλίας, Βελγίου, Ιταλίας, Αυστραλίας, και Αμερικής) ενδιαφέρονται για προϊόντα της και παρακαλεί, «όπως, εάν κρίνετε τούτο σκόπιμον, έλθητε εις απευθείας επαφή μετ’ αυτών, υποβάλλοντας σχετικάς προσφοράς».

Η από 2-2-1971 πρόσκληση του ΕΟΕΧ για συμμετοχή στην 29η Διεθνή Έκθεση Καλλιτεχνικής Χειροτεχνίας στη FAENZA της Ιταλίας που θα γινόταν τον Οκτώβριο 1971 (επισυνάπτεται πληροφοριακό σημείωμα με τους όρους συμμετοχής).

Με την από 29-9-1972 επιστολή της kronos inc. με έδρα την Αθήνα τίθεται χρονοδιάγραμμα διεκπεραίωσης παραγγελίας προς Ιαπωνία και Δυτική Γερμανία. Σχετική είναι και η από 20-4-1972 επιστολή της προαναφερόμενης εταιρείας.

Με την από 21-9-1973 επιστολή της η εταιρεία FOLKHANTVERK με έδρα τη Στοκχόλμη (Σουηδία) εκφράζει την επιθυμία για συνεργασία και ζητά την αποστολή τιμοκαταλόγου.

Με την από Μάρτιο 1975 επιστολή της η γαλλική εταιρεία CADEAUX DU MONDE ENTIER με έδρα το Παρίσι, ενημερωθείσα από το εκεί Εμπορικό Επιμελητήριο της Ελλάδος για τη δραστηριότητα της επιχείρησης, ζητά την αποστολή δειγματολογίου κεραμικών και σχετικού τιμοκαταλόγου.

Με την από 12-4-1975 επιστολή του Γενικού Διευθυντή του εν Αθήναις Συμβουλίου Προωθήσεως Εξαγωγών, κ. Νικ. Πεπελάση, αποστέλλεται ο απονεμηθείς στην επιχείρηση έπαινος από την ελλανόδικο επιτροπή της 27ης Διεθνούς Εκθέσεως Καλλιτεχνικής Βιοτεχνίας Μονάχου Δυτικής Γερμανίας. Στο ίδιο έγγραφο σημειώνεται επίσης ότι η Ελλάδα πήρε μέρος στην Έκθεση αυτή, με εθνικό περίπτερο, για πρώτη φορά μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας στη χώρα μας.

Με αχρονολόγητη επιστολή του Τμήματος Πωλήσεων της PAN AMERICAN WORLD AIRWAYS ζητείται αποστολή τιμοκαταλόγου και προθεσμιών παράδοσης παραγγελιών σε πελάτες της εταιρείας στις ΗΠΑ.

Την περίοδο αυτή, της έξαρσης της εξαγωγικής δραστηριότητας της επιχείρησης, καταγράφονται και οι εξής βραβεύσεις18:

1964 Δεύτερη Πανελλήνια Έκθεση Αμαρουσίου

1966 Κερδίζει τον Σταυρό του Γεωργίου του Α΄ σαν αναγνώριση της προσφοράς του στην εξέλιξη της χειροτεχνίας (παρασημοφορείται από το Παλάτι)

1977 Έπαινος της Διεθνούς Έκθεσης Καλλιτεχνικής Βιοτεχνίας στο Μόναχο

1977 Μεγάλο Βραβείο Λαϊκής Τέχνης από τον Οργανισμό Χειροτεχνίας, προς τιμήν Αγγελικής Χατζημιχάλη (ο ΕΟΕΧ βράβευσε τον Νίκο Κουρτζή για την μέχρι τότε δραστηριότητά του στην Αγγειοπλαστική με το Βραβείο "Αγγελική Χατζημιχάλη")

Έργα του υπάρχουν στο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης της Αθήνας, στα Λαογραφικά Μουσεία Λάρισας, Μυτιλήνης, του Πανεπιστημίου Αθηνών, Εθνικό Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, στο Εθνικό Λαογραφικό Μουσείο Μακεδονίας, καθώς και σε ιδιωτικές συλλογές.

Έρχεται όμως μια ώρα – όπως πάντα συμβαίνει στη ζωή – που η  εποχή της άνθησης αφήνει τη θέση της στην εποχή του μαρασμού. Ο Ηλίας Κουρτζής δίνει τη δική του εξήγηση για τους λόγους που συνετέλεσαν στη σταδιακή κάμψη των πωλήσεων και τη συνεπακόλουθη συρρίκνωση της εμπορικής της δραστηριότητας: Η εξαγωγική δραστηριότητα άρχισε να υποχωρεί, όταν ο πατέρας μου, βλέποντας επιχειρηματικά, πως τα κομμάτια του ζητιούνται «μετά μανίας» - υπάρχουν επιστολές εμπόρων που μετέρχονται κοινές γνωριμίες για να επιτύχουν να πάρουν μια παραγγελία - βλέποντας ότι ο χρόνος και οι δυνάμεις λιγοστεύουν, αρχές ’80, αρχίζει να ανεβάζει σταδιακά τις τιμές σε ύψη δυσπρόσιτα για τα εξαγωγικά  δεδομένα της εποχής. (…) Και έτσι άρχισαν τα παράπονα και οι μειώσεις των παραγγελιών, τη στιγμή μάλιστα που ο εσωτερικός ανταγωνισμός ήταν καταλυτικός, (…) ενώ οι εισαγωγές κεραμικών από χώρες μικρού κόστους παραγωγής άρχισαν να κάνουν αισθητή την παρουσία τους. Μετά το θάνατο του θείου μου Χαράλαμπου Πανταζή (1989) το εργαστήριο αποργανίστηκε από τους μαστόρους και τους εργάτες και λειτουργούσε ως χώρος πια μουσειακός. Οι γυναίκες διακοσμήτριες απεχώρησαν λόγω ηλικίας και ο αρχιεργάτης-μάστορας Γιώργος Ακαμάτου έκανε δικό του εργαστήριο19.

Το εργαστήρι των Κουρτζήδων στις μέρες μας έχασε την αίγλη του. Η σκληρή μοίρα δεν επέτρεψε να συνεχίσουν οι Κουρτζήδες όπως πριν. Όταν μάλιστα πριν από μερικά χρόνια πέθανε ο Χαράλαμπος Πανταζής, ο Νίκος Κουρτζής έμεινε μονάχος του. Τώρα τον βλέπω να κατηφορίζει με το μπαστουνάκι, να τρυπώνει στο εργαστήρι, να ανάβει τη σόμπα και να ξημεροβραδιάζεται μέσα, πλουμίζοντας διάφορα αγγεία, που έχει σοδιάσει από παλιά. Με κανένα τρόπο δε θέλει να εγκαταλείψει την κεραμική, που την αγάπησε με πάθος... Ένα είναι το παρήγορο, που αφήνει αντικαταστάτη το γιο του, τον Ηλία20. Παρ' όλο που εργάζεται ως χημικός, το όνειρό του είναι η κεραμική. Μόλις τελειώσει τις άλλες υποχρεώσεις του, που είναι αρκετές, ασχολείται και με την κεραμική, φιλοτεχνώντας καινούργια, αξιοπρόσεκτα μοντέλα. Ευχής έργο είναι να μην αφήσει να ξεραθεί ο πλάτανος των Κουρτζήδων. Να στηρίξει την οικογενειακή παράδοση. Ποιος ξέρει! Μπορεί να ξεπεταχτεί κάποιος και να συνεχίσει, με αποκλειστικότητα, ό,τι κράτησαν οι Κουρτζήδες από γενιά σε γενιά... Ο Νίκος Κουρτζής είναι ένας άνθρωπος με καλλιτεχνική διάθεση, προικισμένος με πολλές αρετές. Εργάστηκε σκληρά και τίμια και απόχτησε φήμη και γνωριμίες στα πέρατα του κόσμου. Άφησε πίσω του ένα πλούσιο καλλιτεχνικό έργο, που τιμά τον ίδιο, την Αγιάσο, το νησί μας…21

Ο συντάκτης των παραπάνω γραφόμενων, Μενέλαος Καμάτσος, μπήκε στη λεωφόρο της ατέρμονης αιωνιότητας στις 8 Φεβρουαρίου 2000. Δεν πρόλαβε να δει τον πλάτανο των Κουρτζήδων να θεριεύει ακόμα περισσότερο απλώνοντας τις πολυπλόκαμες ρίζες του στα γόνιμα χώματα της παράδοσης. Δεν γνώρισε την εγγονή του Νικόλα και κόρη του Ηλία, Ελπίδα Κουρτζή, που πήρε τη σκυτάλη ως εκπρόσωπος της έκτης γενιάς και συνεχίζει την πατροπαράδοτη τέχνη. Την αγαπητή Ελπίδα, στην οποία αποθέτουμε την …ελπίδα να κρικελώσει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον μεταλαμπαδεύοντας το οικογενειακό καλλιτεχνικό τάλαντο και στην έβδομη γενιά…

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1, 10: Στρατή Π. Κολαξιζέλη «ΘΡΥΛΟΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣΟΥ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΛΕΣΒΟΥ», Φωτομηχανική ανατύπωση, Φιλοπρόοδος Σύλλογος Αγιασωτών, Αθήνα 1997

2: Στρ. Τζιμή - Βαγ. Γιαννάκα - Παν. Παρασκευαΐδη – Βασ. Κουρβανιού - Βασ. Κωμαΐτη – Γιώρ. Διγιδίκη «Ιστορία της Λέσβου», Σύνδεσμος Φιλoλόγων Ν. Λέσβου, Μυτιλήνη 1995

3: Παύλου Βλάχου «Κατάστιχο και Βιβλίο Αλληλογραφίας (κόπιες) αναφερόμενα στο λεσβιακό εμπόριο του 19ου αιώνα» (Εταιρεία Λεσβιακών Μελετών, Τόμος ΙΣΤ (1996), σελ. 119). Συντάκτης της επιστολής εικάζεται ότι είναι κάποιος Πολιτάκης.

4: Σοφοκλή Κουτρή «Κεραμικές μορφές της Λέσβου», Εκδόσεις ΙΝΔΙΚΤΟΣ & ΕΟΜΜΕΧ, Αθήνα 1999

5, 12: Ομιλία του φιλόλογου Βασίλη Κωμαΐτη στο Κινηματοθέατρο του Αναγνωστηρίου Αγιάσου στις 8 Αυγούστου 2007 με θέμα "Κουρτζήδες, οι τεχνίτες της κεραμικής", στο πλαίσιο τιμητικής εκδήλωσης του Δήμου Αγιάσου αφιερωμένης στην αγιασώτικη κεραμική.

6, 9, 21: Το από 9.3.1993 σημείωμα του Μενέλαου Καμάτσου με τίτλο "Ο ΑΓΓΕΙΟΠΛΑΣΤΗΣ ΝΙΚΟΣ ΚΟΥΡΤΖΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ ΤΟΥ...", που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "Αγιάσος" του Φιλοπρόοδου Συλλόγου Αγιασωτών (τεύχος 76, σελ. 5).

7, 18: Μπέττυ Ψαροπούλου «τελευταίοι τσουκαλάδες του ανατολικού αιγαίου» (Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα – Ναύπλιο, 1986, Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών)

8, 11, 15, 17, 19: Αλληλογραφία μου με τον Ηλία Κουρτζή

13, 16: Δελτίο Τύπου της Πανελλήνιας Ένωσης Κεραμιστών και Αγγειοπλαστών (ΠΕΚΑ) για την εκδήλωση με θέμα «Οικογένεια Κουρτζή – Έξι γενιές Αγιασώτικη Κεραμική» που έγινε την Τρίτη, 26-11-2017, στην Αίθουσα Τέχνης και Πολιτισμού ΤΟΛ του Κέντρου Ελληνικής Κεραμικής στο Μαρούσι

14:  Κέντρο Μελέτης Νεώτερης Κεραμικής Ίδρυμα Οικογένειας Γεωργίου Ψαροπούλου «Λεύκωμα. Κεραμικών εμπόριο…» Έρευνα – Κείμενα - Επιμέλεια: Ελένη Παπαθωμά, Αθήνα 2001

20: Ο Ηλίας Κουρτζής ήλθε και εγκαταστάθηκε στους Πύργους Θερμής Λέσβου, μεταφέροντας το πλήρες εργαστήριό του που είχε ιδρύσει το 1977 στη Λάρισα με τη βοήθεια του τότε ΕΟΜΜΕΧ, το οποίο αγκαλιάστηκε από τον κόσμο και έγινε πυρήνας συνεύρεσης των ντόπιων ανθρώπων των Γραμμάτων και της Τέχνης. Οργάνωσε πετυχημένες εκθέσεις στο νησί και το 2012 έδωσε τη σκυτάλη στην κόρη του Ελπίδα, γιατί είχε παραγγελίες σε κεραμικά κοσμήματα σανδαλιών που δεν μπορούσε να διεκπεραιώσει. Η Ελπίδα συναλλάσσεται περισσότερο με πελάτες του εξωτερικού παρά της ημεδαπής, συνεχίζοντας την μεγάλη ιστορία της εξαγωγικής δραστηριότητας των Κουρτζήδων.