Toύτο το αδημοσίευτο, κριτικό κείμενο, του Στρατη Μολίνου, για τον συντοπίτη μας Αντώνη Πρωτοπατση. Ας είναι και ένα ευλαβικό μνημόσυνο στην μνήμη του
Βάσος Ι. Βόμβας
«Λέσβος»
Κατ’ αρχήν ο Γάλλος ποιητής Charles Baudelaire (1821-1867) με λίγα λόγια: Τα ποιήματα που τον έκαναν γνωστό είναι τα «Άνθη του κακού». Το ιδιότυπο έργο του, παρότι κατά το πλείστο πραγματεύεται νοσηρά θέματα, άσκησε τόσο στην ποίηση όσο και στην κριτική, βαθιά επιρροή στη σύγχρονη φιλολογία.
Ο εν λόγω ποιητής κατά κοινή ομολογία θεωρείται ο πιο εκφραστικός ποιητής της Γαλλίας όμως συνάμα τα ποιήματά του εμπεριέχουν και διαλογισμούς που τα ίχνη τους βρίσκονται στην παλαιότατη περίοδο της πνευματικής δραστηριότητας, καταστάσεις που αποκαλύπτουν την ύπαρξη ψυχολογικής διαταραχής που μέσα απ’ την ποίηση του Baudelaire γίνεται, χειροπιαστή, διάφανη. Για τα χρόνια εκείνα τούτο απετέλεσε πρωτοφανές γεγονός στην πνευματική ζωή της Γαλλίας και του υπόλοιπου κόσμου της διανόησης.
Όπως σημειώνει η γνωστή μεταφράστριά του Δέσπω Καρούζου «μέσα απ’ το σαρκασμό, την ειρωνεία, το συμβολισμό, το ρομαντισμό, το ρεαλισμό προβάλλει ο χριστιανός, ο έντιμος άνθρωπος, η τρυφερή ανθρώπινη ψυχή έτοιμη να συγχωρήσει και ν’ αγαπήσει».
Και κάπου αλλού γράφει: «Ο Baudelaire μες από την προσωπική του δυστυχία αναδίδεται ένας αγωνιστής, ένας ερευνητής των ανθρωπίνων και γίνεται ο ανανεωτής της γαλλικής ποίησης κι όπως διάβηκε τα σύνορα της πατρίδας του καθιερώνεται ένας παγκόσμιος διαχρονικός ποιητής».
Η ποιητική εργασία του Baudelaire από την ώρα που θα δημοσιοποιηθεί θα βρεθεί αντιμέτωπη με τους ηθικούς κανόνες του κατεστημένου. Κατηγορείται για προσβολή της δημόσιας ηθικής και των χρηστών ηθών της εποχής του και στις 20 Αυγούστου του 1857, με δικαστική απόφαση έξι πολύ αντιπροσωπευτικά ποιήματά του θα απαγορευτούν. Τα πιο κάτω!
Τα κοσμήματα, Η λήθη, Σ’ εκείνη που είναι πολύ εύθυμη, Η Λέσβος, Γυναίκες κολασμένες, Οι μεταμορφώσεις του Βρικόλακα.
Αυτή η απόφαση, σύμφωνα με τη γνώμη πολλών ήταν ο ευνουχισμός του έργου και ο ακρωτηριασμός του οίστρου του ποιητή, η στυγνή νομιμότητα απέναντι στο καινούργιο, στο συμβολικό λογοτεχνικό τόλμημα!
*
Παράλληλα, σε μεταγενέστερα χρόνια, ένα τολμηρό τέκνο της νήσου Λέσβου, ο Αντώνης Πρωτοπάτσης (1897-1947) έθεσε στόχο της ζωής του, μεταξύ άλλων δραστηριοτήτων του, να μεταγλωττίσει τον Baudelaire, «Τα άνθη του κακού».
Ο Πρωτοπάτσης για τους μη γνωρίζοντες, ήταν ένας προικισμένος διανοούμενος του νησιού, πρωτίστως δεινός, πραγματικά ταλαντούχος σκιτσογράφος, ενθουσιώδης λαογράφος, οραματιστής, τολμηρό και μοντέρνο μυαλό για κάθε νεωτεριστική κίνηση. Πολλά χρόνια έζησε στη Γαλλία όπου εξοικειώθηκε με τη δυτική κουλτούρα και τα λογοτεχνικά τεκταινόμενα αυτής της χώρας. Πάνω απ’ όλα ο Πρωτοπάτσης είχε μεγάλη «καρδιά», τόσο μεγάλη για να χωρέσει αγάπη και συγχώρεση για όλο τον κόσμο.
Μετά από πολλές αντιξοότητες και καθυστερήσεις ο Πρωτοπάτσης αξιώθηκε να δει τυπωμένα μέσα στη δίνη του Β παγκοσμίου πολέμου, πενήντα από τα «Άνθη του Κακού» που κατά καιρούς είχε μεταφράσει, συμβάν που μερικώς ικανοποίησε το όραμά του όχι όμως όπως το είχε φανταστεί να πραγματώνεται στην ολοκλήρωσή του. Τα υπόλοιπα μεταφρασμένα Άνθη του κακού έμειναν στην αφάνεια, προσεκτικά φυλαγμένα σε καλά χέρια συγγενούς του Πρωτοπάτση, περιμένοντας κάποια μέρα να βγουν κι αυτά στο φανερό. Το 1947 απεβίωσε κακήν κακώς, ταλαιπωρημένος αφάνταστα από ανίατη νόσο, εγκαταλειμμένος στη δυστυχία του.
Ευτυχώς οι αληθινοί φιλόμουσοι, πανταχού παρόντες, όποτε τους δοθεί η ευκαιρία δείχνουν την ανθρωπιά τους και τις ευγενείς προθέσεις τους. Και γι’ αυτό τους ευχαριστούμε.
Το έτος 2019 λοιπόν, ο Λέσβιος Βάσος Βόμβας, παθιασμένος κι αυτός με το νησί του, κυνηγός ωραίων περιστάσεων και θαυμαστής του Πρωτοπάτση αποφάσισε την έκδοση απάντων των «Ανθέων του κακού», που τα βρήκε όπως προαναφέρθηκε κρυμμένα στο αρχείο συγγενούς του Α.Πρωτοπατση, τού Τάκη Σιφναίου.
Η έκδοση τιτλοφορείται:
ΑΝΘΗ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ
ΤΟΥ CHARLES BAUDELAIRE
Μεταφρασμένα από τον
Α. ΠΡΩΤΟΠΑΤΣΗ
Εκδόσεις. "ΣΜΙΛΗ".
Αμέσως πιο κάτω θα μιλήσουμε για το ποίημα του Charles Baudelaire «Λέσβος» παρμένο από την πρόσφατη αυτή έκδοση κι ο λόγος που το διαλέξαμε είναι αφ’ ενός «πατριωτικός»-ας λεχθεί έτσι- κι αφ’ ετέρου γιατί ανήκει στα έξι καταδικασμένα έργα του ποιητή, γεγονός που κινεί το ενδιαφέρον και την περιέργεια για πιο βαθιά έρευνα.
Η ΛΕΣΒΟ
Λατινικού γλεντιού, ηδονής ελληνικής μητέρα,
Λέσβο, όπου τα πολλά φιλιά με λίγωμα ή χαρά,
Ήλιοι στη θέρμη, στη δροσιά χειμωνικά, τη μέρα,
Τη νύχτα σου τη δοξαστή στολίζουνε λαμπρά.
Λατινικού γλεντιού, ηδονής ελληνικής μητέρα.
Λέσβο, μ’ αμέτρητα φιλιά σαν καταρράχτες πούνε
Και μες σε βάραθρ’ άπατα κυλούνε μ’ αφοβιά
Και τρέχουν μ’ αναφυλητά και γάργαρα ξεσπούνε
-Φουρτουνιασμένα, μυστικά, μιρμιδιστά, βαθειά.
Λέσβο με αμέτρητα φιλιά σαν καταρράχτες πούνε!
Λέσβο, όπου οι Φρύνες τρυφερά η μια την άλλη κράζουν,
Όπου χωρίς αντίλαλο δεν μένει στεναγμός,
Όσο την Πάφο τ’ ουρανού τ’ αστέρια σε θαμάζουν
Κι η Αφροδίτη ζούλεψε τη δόξα της Σαπφώς!
-Λέσβο, όπου οι Φρύνες τρυφερά η μια την άλλη κράζουν,
Ω Λέσβο, γης με τις θερμές νυχτιές, τις λαγγεμένες,
Που οι κόρες στον καθρέφτη εμπρός, με βαθουλούς βορβούς
Στείρα ηδονή! με το κορμί τους ερωτοπαρμένες,
Χαϊδεύουνε τις ήβης τους τους ώριμους καρπούς.
Ω Λέσβο, γης με τις θερμές νυχτιές τις λαγγεμένες,
Ξέχνα το γέρο Πλάτωνα και το στρυφνό του μάτι.
Για τα φιλιά τ’ ακράτητα συχώρεση θα βρεις,
Ρήγισσα με γλυκειά αφεντιά, χώρα τιμή γεμάτη,
Και για την ανεξάντλητην εκζήτηση ηδονής.
Ξέχνα το γέρο Πλάτωνα και το στρυφνό του μάτι.
Θε νάβρεις τη συχώρεση στην αιώνια την παιδεία
Που τις φιλόδοξες καρδιές άπαυτα τυρρανεί
Καθώς μακριά μας σέρνει του χαμόγελου η μαγεία
Που τους το μισοδείξανε ξένοι νοητοί ουρανοί.
Θε νάβρεις τη συχώρεση στην αιώνια την παιδεία!
Ποιος Θεός, ω Λέσβο, απόκοτος θα πει να σε δικάσει
Και νάβρει κρίμα στ’ ώριό σου μέτωπο, το χλωμό,
Με τη χρυσή του ζυγαριά τα δάκρυα α δε ζυγιάσει
Που οι ποταμοί σου στο γιαλό χύνουν κατακλυσμό;
Ποιος Θεός ω Λέσβο, απόκοτος θα σε καταδικάσει;
Τι έχουν να κάνουν με τα μας δίκιου κι άδικου οι νόμοι;
Παρθένες μεγαλόκαρδες, τ’ Αρχιπελάου τιμή;
Λατρεία αξιοσέβαστη, πιστή κρατάτε γνώμη,
Δε σκιάζουνε τον Έρωτα Κόλαση κι Ουρανοί!
-Τι έχουν να κάνουν με τα μας δίκιου κι αδίκου οι νόμοι;
Τι μ’ έχ’ η Λέσβο εδώ στης γης μες σ’ όλους ξεχωρίσει
Να ψάλω ποιο οι παρθένες της κρατάνε μυστικό
Και το μυστήριο από μικρός το μαύρο έχω γνωρίσει
Που σμίγει γέλοια ακράτητα με θρήνο τραγικό.
Τι μ’ έχ’ η Λέσβο εδώ στη γης μες σ’ όλους ξεχωρίσει
Κι από τα τότε στην κορφή βιγλίζω του Λευκάτα
Και βάρδια που το μάτι της, σίγουρο, διαπερνά,
Παραφυλάω νυχτοήμερα νταρντάνα είτε φρεγάτα
Να τρεμουλιάζει σύθαμπα σε μάκρη γαλανά
Κι από τα τότε στην κορφή βιγλίζω του Λευκάτα
Να μάθω αν έχ’ η θάλασσα σπλάχνος και καλωσύνη
Και μέσα στ’ αναφυλητά που η πέτρ’ αντιλαλεί,
Στη Λέσβο που συγχώρησε πίσω αν το ξαναδίνει
Το λείψανο το λατρευτό της Ψάπφας πούχε βγεί
Να μάθει αν έχ’ η θάλασσα σπλάχνος και καλωσύνη!
Της Ψάπφας της αρρενωπής που αγάπα κι ετραγούδει
Πιο όμορφη απ’ την Κυθέρεια λυπητερά χλωμή!
-Το γαλανό το νίκησε μαύρου ματιού βελούδι
Που μελανοστεφάνωσαν οι πόνοι κι οι καημοί,
Της Ψάπφας της αρρενωπής που αγάπα κι ετραγούδει!
-Πιο όμορφη απ’ την Κυθέρεια τότε που πρωτοστήθη
Πάνω απ’ τον κόσμο και παντού, γαλήνιος θησαυρός,
Φεγγοβολή απ’ τα νιάτα της, ξανθά, δροσάτα, εχύθη,
Ενώ καμάρωνε την κόρη ο γερο Ωκεανός.
Πιο όμορφη απ’ την Κυθέρεια στον κόσμο όταν εστήθη!
Της Ψάπφας που ως επάτησε τον όρκο ευθύς εσβήστη,
Τότε που τη λατρεία της αρνήστη και, βορά,
Θυσιά στερνή, τ’ ασύγκριτο κορμί της εκυλίστη
Σ’ άπονα χέρια βάρβαρα, ποινή και συφορά
Για κείνην που ως επάτησε τον όρκο ευθύς εσβήστη.
Κι από τα τότε η Λέσβο πια παράπονο έχει αρχίσει,
Κι αν της προσφέρει ένας ντουνιάς φόρο τιμής τρανό
Κάθε νυχτιά της τρικυμιάς κραυγή θα τη μεθύσει
Που οι έρμες της ακρογιαλιές ρίχνουν στον ουρανό.
Κι από τα τότε η Λέσβο πια θρήνο βαρύ έχει στήσει!
(Πρωτοδημοσιεύτηκε το 1850)
Σημειώνεται ότι όλα τα ποιήματα του Baudelaire έχουν συντεθεί με ομοιοκαταληξία. Επίσης, παρότι τα περισσότερα ακολουθούν το μοτίβο της στροφής των τεσσάρων στίχων, ο αναγνώστης θα συναντήσει κι άλλες μορφές σύνθεσης και μια απ’ αυτές είναι εκείνη όπου ο πρώτος στίχος επαναλαμβάνεται σε πέμπτη θέση, ολόιδιος ή με ελαφρά παραλλαγή. Στην ομάδα αυτή ανήκει και το στιχούργημα «Λέσβος».
Κατά τη γνώμη μας το ποίημα χωρίζεται στις εξής ενότητες:
α. Ύμνος στο νησί. Πέντε συνολικά στροφές στις οποίες ο ποιητής εισάγει τον έρωτα να εκδηλώνεται ποικιλόμορφα, δυνατά, δυναμικά και με πολλές ποιητικές πτυχές.
β. Τρεις στροφές, όπου δίνεται συγχώρεση στο νησί για τις προκλητικές ερωτικές σκηνές και τελικά του χορηγείται και η δικαίωση.
γ. Το υπόλοιπο ποίημα ειν’ αφιερωμένο στην «αρρενωπή» Σαπφώ, πρωταγωνίστρια στην αρένα του πάθους, ένας θρήνος για τον θλιβερό χαμό της.
*
Τι ώθησε τον Baudelaire να εκφραστεί για τη Λέσβο; Η φήμη της η παλιά σαν «το νησί της συγχώρησης» -και η πιο πρόσφατη σαν «το νησί της επιείκειας»- που αποτελεί ένα ιδανικό πάτημα για τον ποιητή να ξεσπάσει με τα νοσηρά εσώψυχά του; ή μήπως–και τούτο πάλι νοσηρό-ότι η ιδιαιτερότητα «λεσβιάζειν» παραπέμπει την ετυμολογία στην ονομασία του τόπου; ίσως και τα δύο να ήταν στη σκέψη του ποιητή και καλώς έκανε να τα χρησιμοποιήσει.
Τη μετάφραση του Πρωτοπάτση την χαρακτηρίζουμε κάπως «σκληρή», υστερεί σε μελωδικότητα και ευελιξία έναντι του πρωτοτύπου. Ασφαλώς σ’ αυτό θα φταίει η ομοιοκαταληξία που επιμένει να χρησιμοποιεί. Είναι τελείως διαφορετικό να είσαι ο δημιουργός ποιητής που με την άνεση της έμπνευσης ταιριάζεις ομοιοκατάληκτες θαυμάσιες λέξεις, από το να είσαι ο αποδέκτης-μεταφραστής και να πιέζεσαι να εξεύρεις και πάλι στη γλώσσα σου λέξεις εντυπωσιακές που να ταιριάζουν στην κατάληξη. Τούτο τον αναγκάζει συχνά να καταφεύγει σε ακραίες έννοιες ή ανελαστική σύνταξη. Άλλος λόγος ίσως είναι ο «μαλλιαρισμός», η συνήθεια γραφής του μεταφραστή, που πότε-πότε είναι αταίριαστη με το γαλλικό accent.
Παρατηρήσεις επιβεβλημένες όπως τις στοιχειοθετεί ένα τρίτο μάτι-αν είναι εύστοχες- χωρίς τούτο να μειώνει τη γενικότερη αξία της προσπάθειας του Πρωτοπάτση.
Ο συμπατριώτης μας με πείσμα ή υπέρμετρο θαυμασμό προς το πρόσωπο και το έργο του Γάλλου ποιητή με τις συχνά δύστροπες επιλογές του ή ακόμα ωθούμενος από τη διαίσθηση κάποιας κοινής μοίρας που τους ενώνει-παρουσιάζουν αρκετά κοινά χαρακτηριστικά-καταπιάστηκε με ένα δύσκολο δημιουργό αλλά αποπεράτωσε ένα λογοτεχνικό άθλο που εντυπωσιάζει.
Στο σημείο που έφτασε δεν είναι λίγο. Μεγάλη η δόξα!
*
Σημ: Λέξεις που δεν μας άρεσαν στη μετάφραση (παραδείγματα).
Γλέντι. Λέξη τουρκική (eglence όπου στο g μπαίνει περισπωμένη)
Ντουνιάς. Ομοίως τουρκική λέξη (dunya όπου στο u μπαίνουν διαλυτικά)
Νταρντάνα. Είναι αλήθεια διεθνής όρος, tartane, θα μπορούσε να γραφεί ταρτάνα ή κάτι παρόμοιο αλλά όχι το πρόστυχο νταρντάνα.
Τυρρανεί. Θα έπρεπε να διαβάζεται τυραννεί.
Στρατής Μολίνος.
