Αγιάσος - Λιθόκτιστη γοητεία, ξελογιάστρα φύση, αναλλοίωτη αρχιτεκτονική και μια παράξενη βασιλόπιτα
Συντάκτης: Χριστίνα Τσαμουρά/ ethnos.gr
Στο γραφικό κεφαλοχώρι της Λέσβου, στα 500 μ. του Ολύμπου, ανακαλύπτεις το ορεινό πρόσωπο του νησιού, σε έναν από τους πιο ζωντανούς και ενδιαφέροντες παραδοσιακούς οικισμούς της χώρας. Μαζί ανακαλύπτεις τα μικρά, γλυκά κάστανα, που έσωσαν τους ντόπιους απ' την πείνα σε δύσκολους καιρούς, τα κιτρινωπά μήλα με την ιδιαίτερη γεύση, τα μερακλίδικα λαδοτύρια, τις γλυκές πλατσέντες, τα επτάζυμα παξιμάδια, τα ζεστά καϊνάρια και την πιο παράξενη βασιλόπιτα που έχεις δοκιμάσει στη ζωή σου.
Άποψη της Αγιάσου από τον Κήπο της Παναγιάς | © Χριστίνα Τσαμουρά
Ονειρεμένος χειμωνιάτικος προορισμός
«Η Αγιάσος είναι κατεξοχήν χειμωνιάτικος προορισμός του νησιού» λέει η Τούλα Μακρέλλη από το Visit Agiasos, δραστήρια ομάδα ντόπιων που δημιουργήθηκε για να προωθήσει τον πολυεπίπεδο πολιτισμό του τόπου, να βοηθήσει τους ταξιδιώτες να ανακαλύψουν όσα προσφέρει ο προορισμός, αλλά και να στηρίξει με δράσεις την κοινότητα. Την ίδια ώρα σα σίφουνας Αγιασώτης πιτσιρικάς καταφτάνει φέρνοντας αχνιστό, μυρωδάτο φασκόμηλο απ' τα ριζά του Ολύμπου. Βρίσκομαι εδώ με αφορμή την 20ή Γιορτή Κάστανου και το μέρος σφύζει από ζωή, μουσικές και γεύσεις. Ανάμεσα στο πλήθος που σεργιανάει το γραφικό χωριό, πολλές παρέες και οικογένειες από την Τουρκία κατηφορίζουν τα πέτρινα καλντερίμια χαμογελαστές. «Από τον Αύγουστο ρωτούν οι Τούρκοι για τη Γιορτή του Κάστανου, πολλοί έρχονται πια και σε τυχαία Σαββατοκύριακα. Γενικά η Αγιάσος κρατάει πλέον τη σεζόν της σχεδόν όλο τον χρόνο. Ένα-δυο μήνες κλείνουν τα μαγαζιά κι αυτό για να ξεκουραστούν οι άνθρωποι», σχολιάζει η κ. Μακρέλλη.
Πλήθος κόσμου πλημμυρίζει την Αγιάσο στις γιορτές, αλλά και τα Σαββατοκύριακα | © Χριστίνα Τσαμουρά
Φύση και οικισμός συναγωνίζονται μεταξύ τους σε γοητεία
Μισή ώρα από την Μυτιλήνη θα χρειαστείς για να βρεθείς στην Αγιάσο. Μια πανέμορφη διαδρομή μέσα από πεύκα και ελιές σε οδηγεί στη φημισμένη κωμόπολη με τον περίφημο καστανιώνα, που αυτή την εποχή σε τρελαίνει με τα χρώματά του. Χτισμένη αμφιθεατρικά στα 400 και βάλε μέτρα υψόμετρο στον λεσβιακό Όλυμπο, η Αγιάσος είναι τόπος προικισμένος με ανυπέρβλητα φυσικά και οικιστικά κάλλη, όπου το φυσικό και το δομημένο περιβάλλον λες και βάλθηκαν να συναγωνιστούν το ένα το άλλο σε γοητεία. Το συγκλονιστικής ομορφιάς καστανόδασος, που απλώνεται σε 10.000-11.000 στρέμματα, διασχίζεται από λιθόστρωτα μονοπάτια του 19ου αιώνα, καθώς ήδη από το 1850, οι Αγιασώτες στράφηκαν στο κάστανο για τη διατροφή (σε περιόδους ανέχειας) και τον βιοπορισμό τους. Είναι προφανές λοιπόν γιατί ο καστανιώνας της Αγιάσου έλκει τους επισκέπτες σα μαγνήτης. Ωστόσο δεν προσφέρεται μόνο αυτός για αξέχαστες περιπατητικές διαδρομές. Ελαιώνας, πευκώνας και μικροί, διάσπαρτοι κερασιώνες κλέβουν την καρδιά των φυσιολατρών, όποια εποχή του χρόνου κι αν βρεθούν στην περιοχή.
Κατεβαίνοντας από τα ψηλά προς το κέντρο της Αγιάσου | © Χριστίνα Τσαμουρά
Ολοζώντανη ως σήμερα, η περίφημη Καφενταρία χτίστηκε το 1857 και ανακαινίστηκε το 1879 | © Χριστίνα Τσαμουρά
Το παλιό λιοτρίβι, πολύτιμο δείγμα τοπικής βιομηχανικής αρχιτεκτονικής των αρχών του 20ού | © Χριστίνα Τσαμουρά
Όσα έφτιαξαν οι άνθρωποι
Λιθόστρωτα καλντερίμια γεμάτα παραδοσιακούς καφενέδες και μαγαζάκια με ξυλόγλυπτα και κεραμικά φτιαγμένα από ντόπιους τεχνίτες του ξύλου και του πηλού, αγροτόσπιτα και χωριάτικες κατοικίες λαϊκής αρχιτεκτονικής, λιοτρίβια-βιομηχανικά κειμήλια του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού, κτίσματα με νεοκλασικά και εκλεκτικιστικά στοιχεία, και βέβαια ο Ναός της Παναγίας, είναι μερικά από τα πλεόν αξιόλογα στοιχεία του αγιασώτικου σκηνικού που έστησε ο άνθρωπος μέσα σε μια ξελογιάστρα φύση.
Χαρακτηριστικό στοιχείο της Αγιάσου, οι οξείες γωνίες που σχηματίζουν τα δρομάκια | © Χριστίνα Τσαμουρά
Στον παραδοσιακό οικισμό της Αγιάσου, όπου έχουν χαρακτηριστεί «διατηρητέα» και «ιστορικά διατηρητέα και έργα τέχνης» αρκετά κτίρια, δεν ξέρει τι να πρωτοθαυμάσει κανείς και πού να πρωτοστρέψει το βλέμμα του. Όσο σύντομη και αν είναι η βόλτα σου ως εδώ, δεν μπορείς, πριν κάτσεις για μεζέ ή φαγητό σε κάποιο από τα «ζωγραφιστά» καφενεία, να μη σταθείς σε σημεία, όπως:
Η εκκλησία της Παναγίας. Βασικός πόλος έλξης του προσκυνητικού τουρισμού και όχι μόνο, η τρίκλιτη βασιλική, παλιό μοναστήρι, περιτριγυρισμένη από ψηλούς μαντρότοιχους, δεσπόζει στην καρδιά του οικισμού, γύρω από την οποία αναπτύχθηκε η πόλη. Η σημερινή εκδοχή του ναού είναι του 1815 (είναι ο τρίτος που χτίστηκε κατά σειρά στο ίδιο σημείο έπειτα από καταστροφές).
Η Καφενταρία. Το παλιό καφενείο, ένα «διαμάντι» στην πλατεία αγοράς του χωριού. Ιστορικό διατηρητέο μνημείο και έργο τέχνης, αντιπροσωπευτικό δείγμα αρχιτεκτονικής των αρχών του 19ου αιώνα με εμφανή νεοκλασικά στοιχεία χτίστηκε το 1857, καταστράφηκε από τη μεγάλη πυρκαγιά του 1877 και ανακαινίστηκε το 1879.
Το Αναγνωστήριο. Η κιβωτός του λαϊκού πολιτισμού της Αγιάσου, βρίσκεται στην πλατεία του Δημαρχείου και ιδρύθηκε το 1894, εποχή Τουρκοκρατίας ακόμη για τη Λέσβο, από τον οπλοποιοό Ηρακλή Νταρέλη. Η βιβλιοθήκη φιλοξενεί πάνω από 25.000 τόμους βιβλίων.
Ο Νέος Ξενώνας, ένα μεγάλο, παράξενο κτίριο εκλεκτικιστικής αρχιτεκτονικής | © Χριστίνα Τσαμουρά
Ο Παλαιός Ξενώνας της εκκλησίας της Παναγίας. Κτιριακό συγκρότημα επίσης χαρακηρισμένο ιστορικό διατηρητέο μνημείο και έργο τέχνης. Αποτελεί σημαντικό δείγμα λαϊκής αρχιτεκτονικής με νεοκλασικές επιρροές. Εδώ βρισκόταν κάποτε το Χάνι φτιαγμένος από μοναχούς πριν από αρκετούς αιώνες, το οποίο κατακάηκε στο ζοφερό «γκιανγκίν» του 1877, τη μεγάλη πυρκαγιά που έκανε στάχτη σχεδόν ολόκληρο το χωριό. Το τμηματικό ξαναχτίσμό του ξεκίνησε 1880 και ολοκληρώθηκε το 1905. Στις αρχές του 20ού ο Παλαιός Ξενώνας χρησιμοποιήθηκε για τη φιλοξενία Μικρασιατών προσφύγων.
Ο Νέος Ξενώνας της εκκλησίας της Παναγίας. Το πιο περίεργο κτίριο της Αγιάσου, ξεχωρίζει με την ιδιαίτερη όψη του. Χαρακτηρισμένο επίσης ιστορικό διατηρητέο μνημείο και έργο τέχνης, αποτελεί αξιόλογο δείγμα εκλεκτικιστικής αρχιτεκτονικής για το νησί αλλά και ευρύτερα. Ξεκίνησε να χτίζεται το 1927 και ολοκληρώθηκε το 1931.
Θέα της Αγιάσου από το Περιβόλι της Παναγιάς, όπου ξαναλειτουργεί το καφενείο | © Χριστίνα Τσαμουρά
Καστανόσουπες και καστανόρυζα στον Κήπο της Παναγιάς στην Αγιάσο από τον σεφ Γιάννη Μπρατσολιά © Χριστίνα Τσαμουρά
Το ιστορικό καφενείο στον Κήπο της Παναγίας λειτουργεί και πάλι
Μέσα στην πανέμορφη αγιασώτικη φύση και με το γραφικό χωριό «πιάτο», τόσο που νομίζεις ότι θα απλώσεις το χέρι σου και θα το πιάσεις, βγάζει και πάλι τα παραδοσιακά τραπεζάκια του το ιστορικό καφενείο στον περίφημο Κήπο της Παναγιάς. Τούτη η πλατεία δημιουργήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, μαζί και το «Καφενείον η Τερψιθέα». Από τότε λειτούργησε ως εξοχικό κέντρο, τόπος συνάντησης και ψυχαγωγίας, μέχρι που εγκαταλείφθηκε πριν από αρκετά χρόνια. Εκεί, κάτω από τον εμβληματικό υπεραιωνόβιο πλάτανο, με τη μοναδική θέα, δοκιμάσαμε τα γλυκοφάγωτα ντόπια κάστανα ψημένα στη φουφού, την πεντανόστιμη καστανόσουπα και το απολαυστικό ριζότο με κάστανο από τον Γιάννη Μπρατσολιά. Ο executive chef βρισκόταν στο νησί προκειμένου να επιμεληθεί το μενού του Mythical Coast, της παραθαλάσσιας wellness & spa μονάδας που άνοιξε πριν ένα-δυο χρόνια αναβαθμίζοντας το ξενοδοχειακό προφίλ του νησιού. Οι άνθρωποι του ξενοδοχείου, που μένει ανοιχτό όλο τον χειμώνα, ανέλαβαν να ξαναλειτουργήσουν και το καφενείο του Κήπου, το οποίο ήδη από τον περασμένο Αύγουστο ανοίγει πλέον Παρασκευή, Σάββατο και Κυριακή.
Κάστανα, αχλάδια, μήλα, αγιασώτικη βασιλόπιτα και πλατσέντα | © Χριστίνα Τσαμουρά
Τοπικές γεύσεις - Χαλβάς, καϊνάρι και βασιλόπιτα Αγιάσου
Κάστανα και καστανόμελο, μήλα, αχλάδια, κυδωνόμηλα και φυσικά ελαιόλαδο και ελιές αφθονούν στην Αγιάσο την εποχή αυτή και στηρίζουν το τοπικό τραπέζι. Κάθε είδους «π’τάρια» (κεφτέδες), «γιαπράτσια» (ντολμάδες), αλλά και «κ’τσιά» (ξερά κουκιά σιγομαγειρεμένα), αλλά και το πανηγυριώτικο «κισκέτσ'» με σιτάρι, κρεμμύδια και κρέας βοδινό, είναι μερικά από τα παραδοσιακά πιάτα μιας κουζίνας που έχει επηρεαστεί σε μεγάλο βαθμό από τη μικρασιατική και την τουρκική. Το βλέπεις στα αλμυρά, το βλέπεις στα γλυκά, το βλέπεις και στα ροφήματα. Απ' τη Μικρασία φαίνεται πως ήρθε ο ιδιαίτερος τοπικός χαλβάς που πωλείται από πλανόδιους έξω από την εκκλησία (μόνο σιρόπι, τσουένι και σουσάμι έχει, σύμφωνα με την κυρά που κέρασε), από τα Άδανα λέγεται πως κατάγεται το καϊνάρι, ένα ντόπιο θερμαντικό μείγμα μπαχαρικών-έκρηξη μυρωδιών στον ουρανίσκο, από την Ανατολή και η εκπληκτικά πολύπλοκη σε γεύση και αρώματα αγιασιώτικη βασιλόπιτα.
«Δεν έχει καμία σχέση με ό,τι ξέρεις ως τώρα για βασιλόπιτα» μου λέει η Ευαγγελία Τσομπανέλλη, του ιστορικού φούρνου Σουσαμλή που βρίσκεται στην καρδιά του χωριού. Η κόρη της Δήμητρας Σουσαμλή, μιας εκ των αδερφών που λειτουργούν εκσυγχρονισμένο πλέον τον πάλαι ποτέ μικρό, τούρκικο φούρνο, και υπεύθυνη του τμήματος ζαχαροπλαστικής εξηγεί: «Πρόκειται για βασιλόπιτα πολύφυλλη και ψηλή, που φτιάχνεται φύλλο φύλλο, στρώση στρώση, και μπορεί να περιλαμβάνει έως και 50 στρώσεις φύλλου. Το φύλλο της ακολουθεί την παραδοσιακή συνταγή του χωριάτικου, ωστόσο υπάρχουν βασικές διαφορές: προστίθεται σε αυτό βρασμένο γλυκάνισο και ξύσμα πορτοκαλιού και ζυμώνεται με καυτό λάδι. Μια απίστευτα δύσκολη διαδικασία για τις παλιές νοικοκυρές, που μαζεύονταν όλες μαζί στα σπίτια για να την Παραμονή για να την ετοιμάσουν». Κάθε φύλλο που στρώνεται, πασπαλίζεται με ζάχαρη και ένα μείγμα αλμυρών τυριών: ξερή μυζήθρα, γραβιέρα και κεφαλοτύρι βάζουν στο φούρνο του Σουσαμλή, που πλέον τη φτιάχνουν όλο τον χρόνο. Τα παλιά νοικοκυριά έβαζαν μόνο ξερή μυζήθρα. Κάθε στρώση πασπαλίζεται με κανέλα, πιπερόριζα, γαρίφαλο, κακουλέ και περιχύνεται με ντόπιο βούτυρο αιγοπρόβειο. Η πίτα κλείνεται με το τελευταίο φύλλο και ψήνεται για 6 ώρες σε σιγανή φωτιά στους 150 βαθμούς περίπου. Στα παραδοσιακά αρτοσκευάσματα βρίσκεις ακόμη καστανόψωμο, εφτάζυμο παξιμάδι με ρεβιθομαγιά και πλατσέντα (φύλλο μελωμένο πασπαλισμένο με καρύδι).
Οινομαγειρείο, το «Σταυρί» | © Χριστίνα Τσαμουρά
Η Λέσβος μπορεί να φημίζεται για το ούζο της και τις πολλές και πολύ αξιόλογες ποτοποιίες της, ωστόσο στην ορεινή Αγιάσο αγαπούν και τις ρακές. Ό,τι και να επιλέξεις, θα το ευχαριστηθείς καθισμένος στο καλντερίμι ή κάτω απ' τα πλατάνια σε κάποιο από τα τέλεια καφενεία ή ταβερνάκια της.
