Βίντεο: Καθαρά Δευτέρα στην Αγιάσο με Σάτιρα, Πειρασμούς και… Τριψίματα

Τα Κούλουμα στη Λέσβο γιορτάζονται με έναν ιδιαίτερο τρόπο και πολύ νόστιμα σαρακοστιανά εδέσματα. Την τιμητική τους την Καθαρά Δευτέρα, έχουν οι περιοχές Χαραμίδα, Κάστρο Μυτιλήνης, Επάνω Σκάλα, Σκάλα Καλλονής, Πλωμάρι, Μόλυβος και κυρίως η Αγιάσος, με έθιμα, οι ρίζες των οποίων χάνονται στα βάθη των αιώνων.

Το πιάτο της ημέρας περιλαμβάνει νηστίσιμα, ως αποτοξίνωση από το πλούσιο φαγοπότι της Αποκριάς. Κυριαρχούν ο χαλβάς, ο ταραμάς, οι ελιές, οι πίκλες, τα θαλασσινά, η φασολάδα και η λαγάνα.

Το καρναβάλι της Αγιάσου ξεχωρίζει για τη λαϊκή σάτιρα που εκφράζεται με το ντόπιο γλωσσικό ιδίωμα. Η σάτιρα είναι ανάλογη με το ιδιαίτερο πνεύμα του Αγιασώτη που είναι σπιρτόζικο, πειραχτικό και με μία διάθεση για αυτοσαρκασμό. Η ιστορική του εξέλιξη χωρίζεται σε δύο περιόδους: Πριν την απελευθέρωση (Τουρκοκρατία – 1912) και μετά την απελευθέρωση (1912 – σήμερα). Τα πιο γνωστά από τα έθιμα είναι η Πατινάδα, με τα κουιτούκια, όπου γινόταν το νυφοπάζαρο της εποχής, τα Αποκριγιώματα, έθιμο που ατόνησε σιγά-σιγά από τα χρόνια του πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου και έσβησε τη δεκαετία του 1980, οι Μουτσούνες, δηλαδή τα μασκαρέματα που διαρκούσαν δύο βδομάδες, οι Περικεφαλαίες και τα Τριψίματα, τολμηρά χορωδιακά τραγούδια που υμνούν τα γεννητικά όργανα, τα οποία αποκτούν μορφή και συνομιλούν, έρχονται σε αντιπαράθεση, φιλονικούν.

Οι Κουδουνάτοι Πειρασμοί, ζευγάρια ανδρών χορευτών απ’ τους οποίους ο ένας ντυνόταν άντρας κι ο άλλος γυναίκα. Ο άντρας φορούσε προβιές και κουδούνια στα πόδια και τα χέρια, πάνινα κέρατα στο κεφάλι και ουρά βοδιού. Η «γυναίκα» ήταν ντυμένη με μια άσπρη ολόσωμη χλαμύδα. Το συγκεκριμένο έθιμο κράτησε μέχρι το 1940 περίπου και, μετά τον πόλεμο, έσβησε οριστικά.

Χαρακτηριστικοί τύποι του καρναβαλιού ήταν οι Χαζλήδες, οι χωρατατζήδες του χωριού που παρουσίαζαν δικής τους έμπνευσης παραστάσεις συνήθως την Καθαρή Δευτέρα, διακωμωδώντας συνήθως πρόσωπα που έκαναν κοινωνικό λειτούργημα, όπως γιατρούς, μαμές, φορατζήδες, καπνοδοχοκαθαριστές κλπ.

Η «Τράτα» είναι ένα λαϊκό δρώμενο της Βορειοκεντρικής Λέσβου που αναπαριστά το ψάρεμα της τράτας και συμμετέχουν σ’ αυτό μόνον άνδρες, ντυμένοι ψαράδες.

Μετά την απελευθέρωση του νησιού το 1912, αρχίζουν να εμφανίζονται οι πρώτοι λαϊκοί ποιητές. Οι στίχοι έθιγαν κοινωνικά προβλήματα, αλλά ήταν ακόμα άτεχνοι. Η γλώσσα τους ήταν μείγμα καθαρεύουσας και Αγιασώτικης ντοπιολαλιάς. Μαζί με την σάτιρα γεννήθηκε και ο Αντικαρνάβαλος. Οι στιχουργοί καβάλα πάνω στα γαϊδουράκια τους αντάμωναν έξω από τα κουιτούκια και άρχιζαν τον πόλεμο με μόνα βέλη τους στίχους τους, οι οποίοι ήταν αυτοσχέδιοι της στιγμής. Κάθε προσωπικό, επαγγελματικό, οικογενειακό κουσούρι ή αδυναμία έβγαινε στη φόρα.

Ωστόσο, όπως κάθε έθιμο, όχι μόνο στην Αγιάσο αλλά και σε όλο τον ελλαδικό χώρο, έτσι και το Αγιασώτικο Καρναβάλι δεν κατάφερε να μείνει ανεπηρέαστο από τις οικονομικές και κυρίως κοινωνικές αλλαγές που επήλθαν στην ελληνική κοινωνία μεταπολεμικά αλλά και στην κοινωνία της Αγιάσου, ειδικότερα τις τελευταίες δεκαετίες. Η μαζική είσοδος της τηλεόρασης στα σπίτια των Αγιασωτών από τις αρχές της δεκαετίας του ’80, καθώς και διάφορες εναλλακτικές μορφές διασκέδασης, έχουν προκαλέσει κορεσμό, με αποτέλεσμα όχι μόνο να έχει περιοριστεί ο αυθορμητισμός και η φαντασία των ανθρώπων αλλά και η συμμετοχή τους στο καρναβάλι. Από το 1999, σε μία προσπάθεια να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα παρακμής του Καρναβαλιού, καθιερώθηκε η συνεργασία του Δήμου, του Καρναβαλικού Συλλόγου και του Αναγνωστηρίου Αγιάσου. Σύμφωνα με τον αντιπρόεδρο του Αναγνωστηρίου, κ. Παναγιώτη Κουτσκούδη, το Σάββατο οργανώνονται εκδηλώσεις ψυχαγωγικού και ερευνητικού περιεχομένου στο κινηματοθέατρο του Αναγνωστηρίου. Ένας από τους στόχους αυτών των εκδηλώσεων είναι και η αναβίωση των παλιών αποκριάτικων εθίμων. Έτσι, επί της σκηνής του Αναγνωστηρίου, έχουν αναστηθεί: η Πατινάδα, η Περικεφαλαία, ο Αντικαρνάβαλος, οι Κουδουνάτοι Πειρασμοί, και τα Τριψίματα. Αυτά, δηλαδή, που οι Αγιασώτες του παρελθόντος αυθόρμητα έκαναν και παρακολουθούσαν στους δρόμους του χωριού, οι σημερινοί Αγιασώτες τα παρακολουθούν επί σκηνής σαν σκηνές θεατρικού έργου.

Το Αγιασώτικο Καρναβάλι κορυφώνεται την Καθαρή Δευτέρα, όπως άλλωστε είχε καθιερωθεί μετά τη Γερμανική κατοχή. Χώρος των εκδηλώσεων είναι η πλατεία έξω από το Δημαρχείο.

Και φυσικά, απαραίτητο συμπλήρωμα της Καθαράς Δευτέρας αποτελεί το πέταγμα του χαρταετού, με τα ποικίλα χρώματα και σχέδια, από μικρούς και μεγάλους, πιθανόν για να πετάξουν, ειδικά φέτος, έπειτα από δύο χρόνια πανδημίας, μακριά κάθε έγνοια, μιας και μπαίνει η άνοιξη και όλα στη φύση, είναι πιο χαρούμενα, λόγω της ανθοφορίας και της βελτίωσης του καιρού.

Το «αμόλα καλούμπα» ήταν στα χείλη των μεγαλύτερων που σκαρφίζονταν διάφορα κόλπα για να καταφέρουν να κρατήσουν όσο το δυνατόν περισσότερα δευτερόλεπτα τις αυτοσχέδιες κατασκευές σε κατάσταση… πτήσης, πριν η βαρύτητα τις προσγειώσει στο έδαφος.

Δείτε το βίντεο από την σημερινή εκπομπή στη ΕΡΤ 3